Wednesday 31 December 2014

بناغه‌كانى ده‌وڵه‌تدارى له‌ كوردستان ...بونیادنانى هێزى یه‌كگرتوو

هێمن میرانى
 
له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى حزبى سیاسى له‌ كوردستان وه‌كو بزاڤى رزگاریخوازى سیاسى و چه‌كدار له‌ دژى رژێمه‌كانى عێراق پێش دروستبوونى داموده‌زگاكانى هه‌رێمى كوردستان وه‌كو پارله‌مان و سه‌رۆكایه‌تى هه‌رێم و حكومه‌ت و قه‌زا و داموده‌زگاكانى دیكه‌ بوونى هه‌بووه‌، له‌ دواى دروست بوونى ئه‌و داموده‌زگایانه‌ش، به‌ تایبه‌ت له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى كه‌ به‌شێك له‌ حزبه‌ سیاسییه‌كان پێش و پاش راپه‌رِین شه‌رِى چه‌كدارییان له‌ گه‌ڵ یه‌كترى كرد، بووه‌ كارێكى زه‌حمه‌ت كه‌ ته‌نیا وه‌كو حزبى سیاسى مۆدێرن ببنه‌ داموده‌زگاى سیاسى مه‌ده‌نى و ته‌نیا ململانێى سیاسى بكه‌ن. ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌ واى كرد كه‌ نه‌توانرێ له‌ پاڵ گه‌شه‌ى داموده‌زگاكانى دیكه‌، هێزى یه‌كگرتووى كوردستان گه‌شه‌ى پێ بدرێ. ئه‌گه‌ر نه‌گه‌رِێینه‌وه‌ دواوه‌، له‌ ئێستادا هه‌رێمى كوردستان هه‌نگاوى زۆر گه‌وره‌ى به‌ ئاراسته‌ى بونیادنان و سه‌قامگیركردنى داموده‌زگا نیشتیمانییه‌كانى ناوه‌، به‌ڵام هێشتا هه‌ندێ بۆشایی گه‌وره‌ و جددى هه‌ن كه‌ ده‌بێ قسه‌یان له‌سه‌ر بكرێ چونكه‌ مانه‌وه‌یان به‌و شێوه‌یه‌ ده‌بێته‌ خه‌ته‌رى گه‌وره‌ له‌سه‌ر سه‌قامگیرى سیاسى و ئاڵوگۆرِى ئاشتیانه‌ى ده‌سه‌ڵات له‌ وڵاته‌كه‌مان.
له‌ زنجیره‌یه‌ك وتاردا كه‌ لێره‌ له‌ خه‌بات بڵاو ده‌بنه‌وه‌ ده‌رباره‌ى دیده‌كانى زاناى سیاسى فرانسیس فۆكۆیاما بۆ ده‌وڵه‌تدارى،  باسمان له‌وه‌ كرد كه‌ ده‌وڵه‌ت پێویستى به‌ بوونى هێز و ده‌سه‌ڵاتى یه‌كگرتوو وه‌كو پایه‌یه‌كى سه‌ره‌كى سیستمى سیاسى كارا هه‌یه‌. ئه‌و هێزه‌ش وه‌كو روونكرایه‌وه‌ ده‌بێ یه‌كگرتوو بێت و به‌ ده‌ست ده‌وڵه‌ته‌وه‌ بێ. له‌ كوردستان له‌ رووى داموده‌زگاییه‌وه‌ وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌ و ناوخۆ و ئه‌نجومه‌نى ئاسایشى كوردستان و ده‌زگاى ئاسایش ئه‌و چوار دامه‌زراوه‌ نیشتمانیه‌ن كه‌ رێكخه‌رى هێزه‌كانى پێشمه‌رگه‌ و پۆلیس و ئاسایشن وه‌كو هێزى پاراستنى ئاسایش و جێبه‌جێكردنى قانون. له‌ رووى قانونى و دامه‌زراوه‌ییه‌وه‌ ئه‌و هێزانه‌ رێك خراون و داموده‌زگاى تایبه‌ت به‌ خۆیان هه‌یه‌ و قانونیان بۆ ده‌رچووه‌، به‌ڵام هێشتا له‌ رووى كرداره‌وه‌ هه‌ندێ كه‌لێن و بۆشایی هه‌ن كه‌ له‌ شه‌رِى داعشدا باشتر خۆیان ده‌رخست. هێشتا ژماره‌یه‌كى یه‌كجار زۆرى هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان هه‌ن ( هه‌ردوو یه‌كه‌ى حه‌فتا و هه‌شتا به‌ نمونه‌) كه‌ ئه‌گه‌ر چى خراونه‌ته‌ سه‌ر وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌، به‌ڵام هێشتا له‌ رووى پێكهاته‌وه‌ حزبین و مه‌ترسى هه‌یه‌ كه‌ حزبى سیاسى بتوانێ بیانجولێنێ یان ئاراسته‌یان بكات. له‌ ساڵى 1992 هه‌وڵى یه‌كخستنى هێزى پێشمه‌رگه‌ درا كه‌چى به‌ داخه‌وه‌ به‌ هۆى شه‌رِى ناوخۆ ئه‌و پرۆژه‌یه‌ سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو. له‌ پرۆژه‌ چاكسازیه‌كه‌ى جه‌نابى سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان له‌ ساڵى 2011، یه‌كخستنى هێزى پێشمه‌رگه‌ یه‌كێك بوو له‌و خاڵانه‌ى كه‌ برِیار بوو تا كۆتایی ساڵ ته‌واو بكرێ. ئه‌گه‌رچى هه‌نگاوى باش نراون و ژماره‌یه‌ك لیواى یه‌كگرتوو هه‌ن كه‌ به‌ سه‌رپه‌رشتى ئه‌مریكا راهێنانیان پێ كراوه‌ ، كه‌چى هێشتا هێزێكى زۆر یه‌كنه‌خراون و رێك نه‌خراون. ئه‌وه‌ى جێگه‌ى خۆشحاڵیه‌ جۆرێك له‌ ئیراده‌ى سیاسى جددى هه‌یه‌ كه‌ پشتگیرى ئه‌م پرۆسه‌یه‌ ده‌كات و گه‌یشتۆته‌ ئه‌و باوه‌رِه‌ى كه‌ كوردستان ده‌بێ هێزێكى یه‌كگرتووى نیشتیمانى نا حزبى هه‌بێ. پێدانى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌، دواى یه‌كخستنه‌وه‌ى، به‌ وه‌زیرێكى بزوتنه‌وه‌ى گۆرِان له‌ كاتێك هێشتا هێزێكى زۆرى پێشمه‌رگه‌ى هه‌ردووى یه‌كه‌ى حه‌فتا و هه‌شتا سه‌ر به‌ یه‌كێتى و پارتین، هه‌نگاوێكى گرنگى سه‌ر ئه‌و رێگه‌یه‌یه‌. ئێستا كه‌ هه‌موو حزبه‌كان له‌ نێو حكومه‌تن، ئه‌و پرۆسه‌یه‌ ئاسانتر ده‌چێته‌ پێشه‌وه‌ چونكه‌ كه‌س بوارى ئه‌وه‌ى نابێ قازانجى سیاسى بۆ خۆى له‌ وه‌ها پرۆسه‌یه‌ك به‌ ته‌نیا بچنێته‌وه‌. ئه‌وه‌ى زیاتر پرۆسه‌كه‌ ده‌باته‌ پێشه‌وه‌ جددى بوون و پشتگیرى به‌رێز سه‌رۆكى كوردستانه‌ له‌و پرۆسه‌یه‌. وه‌كو ئه‌وه‌ى له‌ سایتى ره‌سمى سه‌رۆكایه‌تى هه‌رێم بڵاو كراوه‌ته‌وه‌، رۆژى 14 ى دیسه‌مبه‌رى 2014 سه‌رۆك بارزانى نامه‌یه‌كى به‌ بابه‌تى رێنمایی بۆ وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌ ره‌وانه‌ كردووه‌ و حه‌وت خاڵى گرنگى له‌ خۆوه‌ گرتووه‌ ( برِوانه‌ رۆژنامه‌ى خه‌بات رۆژى 28/12 یان سایتى سه‌رۆكایه‌تى هه‌رێم بۆ ده‌قى نامه‌كه‌). رێنماییه‌كانى سه‌رۆك چه‌ند خاڵێكیان ته‌رخان كردووه‌ بۆ پرسى قه‌ده‌غه‌ كردنى حزبایه‌تى له‌ نێو وه‌زاره‌ت و هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان. به‌ گوێره‌ى نامه‌كه‌ و به‌ زمانى فه‌رمانكردن له‌ خاڵى یه‌كه‌مدا ئیدى حزبایه‌تى كردن له‌ نێو پێشمه‌رگه‌ قه‌ده‌غه‌یه‌ و " ئه‌و كه‌سى بیهه‌وێت له‌ ناو وه‌زاره‌ت حزبایه‌تى بكات با ده‌ست له‌ كار بكێشێته‌وه‌ و بگه‌رِێته‌وه‌ بۆ لاى حزبه‌كه‌ى خۆى". بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌م كاره‌ش بێته‌ دى، بارزانى داوا ده‌كات كه‌ "پێویسته‌ هه‌رچى زووتر هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان به‌ رێكوپێكى یه‌كبخرێته‌وه‌. به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ نابێ حزبایه‌تى تێدا بێت". ئه‌م پرۆسه‌یه‌ سزاشى به‌ دوادوه‌ ده‌بێت بۆ " هه‌ر كارمه‌ندێك، له‌ هه‌ر ئاست و پۆستێكدا بێت، راپۆرت له‌سه‌ر ره‌وشى وه‌زاره‌ت بداته‌ هه‌ر حزبێك، سزا ده‌درێت و ده‌درێته‌ دادگاى سه‌ربازى". 
 
جێبه‌جێكردنى پرۆسه‌ى یه‌كخستن و به‌ نا حزبیكردنى هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان، پێشمه‌رجى گرنگى گواستنه‌وه‌ى ئه‌زموونى هه‌رێمى كوردستانه‌ بۆ ده‌وڵه‌ت. له‌م باره‌یه‌وه‌ پێویسته‌ وه‌زیرى پێشمه‌رگه‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانى خۆى وه‌كو وه‌زیر به‌كاربهێنێ و سه‌رۆكایه‌تیش له‌ نزیكه‌وه‌ چاودێرى و پشتگیرى پرۆسه‌كه‌ بكات. 
 سكۆتله‌ندییه‌كان ده‌نگى نه‌خێریان له‌ پرۆسه‌ى ریفراندۆم بۆ جیابوونه‌وه‌دا چونكه‌ دڵنیا نه‌بوون ده‌بنه‌ ده‌وڵه‌تێكى باشتر له‌ دۆخى ئێستایان له‌ چوارچێوه‌ى شانشینى یه‌كگرتوو
چونكه‌ به‌ بێ بوونى هێزێكى یه‌كگرتوو، كوردستان چ وه‌كو هه‌رێمێكى فیدراڵى یان كۆنفیدراڵى له‌ چوارچێوه‌ى عێراق بێ یان ببێته‌ ده‌وڵه‌ت، ته‌نیا ژماره‌یه‌ك بۆ ده‌وڵه‌ت و كیانه‌ سیاسییه‌ خراپه‌كانى ناوچه‌كه‌ زیاد ده‌كات. وه‌كو ئه‌وه‌ى له‌ وتاره‌كانى پێشوو ده‌رباره‌ى دیدى فۆكۆیاما باس كران، ئه‌مرِۆ ره‌چاوكردنى جۆرایه‌تى ( كوالیتى) ده‌وڵه‌ت زۆر گرنتره‌ له‌ ته‌نیا بوونى ده‌وڵه‌ت. سكۆتله‌ندییه‌كان ده‌نگى نه‌خێریان له‌ پرۆسه‌ى ریفراندۆم بۆ جیابوونه‌وه‌دا چونكه‌ دڵنیا نه‌بوون ده‌بنه‌ ده‌وڵه‌تێكى باشتر له‌ دۆخى ئێستایان له‌ چوارچێوه‌ى شانشینى یه‌كگرتوو. ئامانجى كوردستان نابێ ته‌نیا بوونه‌ ده‌وڵه‌ت بێ به‌ مانه‌وه‌ى دۆخى سیاسى و سه‌ربازى و ئابورى ئێستاوه‌، به‌ڵكو ده‌بێ هه‌وڵى هێنانه‌ كایه‌وه‌ فۆرمێك له‌ ده‌وڵه‌تى مۆدێرن بده‌ین كه‌ به‌ هیچ جۆرێك له‌ ده‌وڵه‌ته‌ فاشیله‌كانى ناوچه‌كه‌ى خۆمان نه‌چین. به‌پێچه‌وانه‌وه‌ سه‌یر بكه‌ین لیبیاش ده‌وڵه‌تى هه‌یه‌، یه‌مه‌ن و عێراق و ئه‌فگانستان و سوریاش ده‌وڵه‌تن. به‌ڵام كوا خزمه‌تگوزارى و ئاستى گوزه‌ران و ژیانى خه‌ڵك؟
خه‌بات 2014/12/31

 ده‌بێ هه‌وڵى بونیادنانى ده‌وڵه‌تێكى مۆدێرن و دیموكراس بده‌ین كه‌ كه‌س خه‌مى ئه‌وه‌ى نه‌بێ سبه‌ى كێ زۆرینه‌ ده‌بات و ده‌بێته‌ سه‌رۆك و سه‌رۆك وه‌زیر. له‌ دۆخێكدا ئه‌گه‌ر خاوه‌ن هێزێكى حزبى و به‌ سیاسیكراو بین، ده‌بێ هه‌موو كات ده‌ستمان له‌سه‌ر دڵمان بێ و له‌ جه‌وله‌یه‌كى دیكه‌ى شه‌رِى ناوخۆ بترسین. له‌ كوردستان كه‌ برِیاره‌ هه‌ڵبژاردن ئامرازى ده‌ستاوده‌ستكردنى ده‌سه‌ڵات بێ، بوونى چه‌كدار له‌ ده‌ره‌وه‌ى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌ مه‌ترسى جددیه‌ له‌سه‌ر ده‌ستاوده‌ستكردنى ئاشتیانه‌ى ده‌سه‌ڵات و ئه‌زموونى هه‌رێمى كوردستان. به‌ تایبه‌ت كه‌ هه‌ڵبژاردن هاوكێشه‌ى سیاسى به‌ جۆرى نوێ داده‌رِێژێته‌وه‌ و هاوپه‌یمانیه‌تیه‌ سیاسییه‌كان ده‌گۆرِێت.
راسته‌ له‌ ئێستادا هه‌رێمى كوردستان تا ئه‌ندازه‌یه‌كى چاك سه‌قامگیره‌ و حزبه‌ سیاسییه‌كان كێشه‌ى گه‌وره‌یان له‌ نێواندا نیه‌، به‌ڵام هیچ گه‌ره‌نتیه‌ك نیه‌ كه‌ له‌ ئه‌گه‌رى گۆرِانى هاوكێشه‌ و هاوپه‌یمانێتى سیاسى، ئه‌و حزبانه‌ى هێزى چه‌كداریان هه‌یه‌ به‌ سانایی قه‌بوڵ بكه‌ن كه‌ نه‌خشه‌ى سیاسى حوكمرِانى كوردستان بگۆرِدرێ. ناشكرێ كوردستان تا سه‌ر حكومه‌تى بنكه‌ فراوانى هه‌بێ و هه‌موان به‌شدار بن له‌ ده‌سه‌ڵات چونكه‌ ئه‌و جۆره‌ حكومه‌ته‌ ته‌نیا بۆ قۆناغى تایبه‌ت به‌ كه‌ڵك دێ، ده‌نا لاوازترین حكومه‌ت به‌ ئه‌زموون سه‌لماوه‌ كه‌ حكومه‌تێكه‌ كه‌ هێز و حزبى جۆراوجۆرى خاوه‌ن به‌رنامه‌ و دونیابینى جیاوازى تێدابێ. 

  ئامانجى كوردستان نابێ ته‌نیا بوونه‌ ده‌وڵه‌ت بێ به‌ مانه‌وه‌ى دۆخى سیاسى و سه‌ربازى و ئابورى ئێستاوه‌، به‌ڵكو ده‌بێ هه‌وڵى هێنانه‌ كایه‌وه‌ فۆرمێك له‌ ده‌وڵه‌تى مۆدێرن بده‌ین كه‌ به‌ هیچ جۆرێك له‌ ده‌وڵه‌ته‌ فاشیله‌كانى ناوچه‌كه‌ى خۆمان نه‌چین.
له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ به‌رپرسیارێتى هه‌موو حزبه‌ سیاسییه‌كانه‌ كه‌ پشتگیرى هه‌وڵه‌كانى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌ و سه‌رۆك بارزانى بكه‌ن، به‌ تایبه‌ت پارتى و یه‌كێتى پێویسته‌ ئه‌و به‌رپرسیارێتیه‌ نیشتیمانیه‌ بگرنه‌ ئه‌ستۆ و قۆڵى دڵسۆزى لێ هه‌ڵمان و له‌ ده‌ستكه‌وتى حزبى سڵ نه‌كه‌نه‌وه‌، چونكه‌ به‌و هه‌نگاوه‌ كوردستان و ئه‌زموونه‌كه‌مان براوه‌ ده‌بێ و بێگومان خه‌ڵكیش ستایشى ئه‌و حزب و كه‌سانه‌ ده‌كات كه‌ له‌ قۆناغى به‌هێزیدا له‌ پێناوى وڵاته‌كه‌یان پشتگیرى پرۆسه‌ى ئاوا ده‌كه‌ن. هه‌ڵبه‌ت ئه‌م یه‌كخستنه‌ ده‌بێ بگوازرێته‌وه‌ نێو هێزه‌كانى ئاسایش و پۆلیسیش كه‌ هێشتا له‌ خواره‌وه‌ سنوورى ئیداره‌كانى پێشووى هه‌ولێر و سلێمانیان پێوه‌ دیاره‌. پرۆسه‌كه‌ راسته‌ كارێكى ئاسان نیه‌ و رووبه‌رووى به‌ربه‌ست ده‌بێته‌وه‌ به‌ تایبه‌ت كه‌ زیان به‌ به‌رژه‌وه‌ندى زۆر كه‌س ده‌گه‌یه‌نێ، به‌ڵام به‌ بوونى متمانه‌ و باوه‌رِ بوون به‌ پێویستى قۆناغه‌كه‌، پێداویستیه‌ ته‌كنیكیه‌كان نابنه‌ كێشه‌ى گه‌وره‌. ئیراده‌ى سیاسى بۆ وه‌ها قۆناغ و هه‌نگاوى گه‌وره‌ زۆر پێویسته‌ و له‌ سه‌رووى هه‌موو پێداویستیه‌ دارایی و ته‌كنیكیه‌كانه‌. وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌ ده‌توانێ ئه‌م نامه‌یه‌ى سه‌رۆك بارزانى وه‌كو كارتێكى سیاسى به‌هێز به‌كاربهێنێ بۆ خێراكردنى پرۆسه‌كه‌ به‌ تایبه‌ت له‌ لاى پارتیه‌وه‌، لێك نزیك بوونه‌وه‌ى یه‌كێتى و گۆرِانیش به‌ هۆى رێكه‌وتنه‌كانى سلێمانى، ره‌نگه‌ ئاسانكارى یه‌كێتى بۆ وه‌ها پرۆسه‌یه‌ك بۆ هاوكارى وه‌زیرى پێشمه‌رگه‌ لێ بكه‌وێته‌وه‌. بێگومان ئه‌و پرۆسه‌یه‌ پاڵپشتى جه‌ماوه‌رى گه‌وره‌شى له‌ گه‌ڵه‌ كه‌ ده‌ستى به‌رپرسانى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌ كراوه‌تر ده‌كات.
* ئه‌م وتاره‌ رۆژی چوارشه‌ممه‌ 31 ی دیسه‌مبه‌ری 2014 له‌ رۆژنامه‌ی خه‌بات بڵآو بۆته‌وه‌

Tuesday 30 December 2014

Give & Go

I have posted this comment to someone's blog on happiness. I thought it may be useful if I post it here as well. 

It is early morning here in the UK. It is freezing and also the last day of 2014 :).  For me, happiness means helping other people without receiving or expecting anything in return. Any kinds of help, just Give & Go, and make somebody else feels happy. It may sound weird as I am not a charity organisation but it is great to feel like that. I can tell you a bit about it. Helping is a great blessing. We may not realise how important it is until we are really in need to be helped out somehow. It is a huge blessing when you don't offer help to gain something in return. I have been applying this since I was a university student around 10 years ago. It has made me smile and feel great. You can feel it particularly when someone by accident one day tells you that your help was such a relief. You may not have thought about it! This kind of feeling has encouraged me to keep it up. You know, this is a kind of reward while I just said you do not need to expect anything in return. But an unexpected return. If you do so, you won't feel disappointed when one of your friends, colleagues or family members is not helping out in the same way like you did. Give & Go and remember: don't expect anyone to do the same to you. You may be paid back somehow and may not. I think everybody can plant this characteristics in herself/himself. I don't believe very much in what people may say these are natural. NO, it is a learning journey to be useful and good. Give & Go and never wait for rewards. I hope I have been able to express a bit of what I believe in. 

Monday 29 December 2014

ده‌وڵه‌تدارى له‌ دیدی فۆكۆیامادا...
حكومه‌تى به‌رپرسیار

 
هێمن میرانى
سێیه‌م پایه‌ى سیستمى سیاسى، له‌ پاڵ ده‌وڵه‌ت و رۆڵى قانون كه‌ له‌ وتاره‌كانى پێشوو باس كران، بریتیه‌ له‌ بوونى حكومه‌تێكى به‌رپرسیار. فرانسیس فۆكۆیاما له‌ كتێبى " بنچینه‌كانى سیستمى سیاسى" ده‌رباره‌ى حكومه‌تى به‌رپرسیار - Accountable government ده‌ڵێ " بوونى حكومه‌تى به‌رپرسیار ماناى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سه‌ركرده‌ و ده‌سه‌ڵاتداره‌كان هه‌ست بكه‌ن كه‌ ئه‌وان به‌رپرسیارن به‌رامبه‌ر به‌و خه‌ڵكه‌ى كه‌ سه‌ركردایه‌تیان ده‌كه‌ن، به‌مه‌ش به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى ئه‌وان بخه‌نه‌ پێش به‌رژه‌وه‌ندى خۆیان" .
خه‌بات 2014/12/29

فۆكۆیاما ده‌ڵێ له‌ مێژوودا به‌ رێگه‌ى جۆراوجۆر كار بۆ هێنانه‌ كایه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتدارێكى به‌رپرسیار كراوه‌. بۆ نمونه‌ له‌ شارستانێتى چین و ئه‌و وڵاتانه‌ى له‌ ژێر كاریگه‌رى فه‌یله‌سوفى ناودارى چینى كۆنفۆشیوس دا بوون، ئه‌م پرسه‌  وه‌كو پرۆسه‌یه‌كى په‌روه‌رده‌یی و ئه‌خلاقی سه‌یر كراوه‌. له‌م وڵاتانه‌دا میره‌كان وا په‌روه‌رده‌ ده‌كران كه‌ هه‌ست به‌ به‌رپرسیارێتى بكه‌ن به‌رامبه‌ر به‌ هاووڵاتیه‌كانیان، ئه‌مه‌ش له‌ رێى پرۆسه‌یه‌كى درێژیی په‌روه‌رده‌یی كه‌ دواتر له‌ رێى دامه‌زراندنى كۆمه‌ڵێك راوێژكارى باڵا كه‌ له‌ كاتى حوكم كردندا به‌رده‌وامێتى پێ ده‌درا. ئه‌و راوێژكارانه‌ راوێژیان  ده‌دایه‌ سه‌ركرده‌كان ده‌رباره‌ى حوكمرِانێتى و بوون به‌ سه‌ردارێكى باش بۆ وڵات و خه‌ڵك. ئه‌م په‌روه‌رده‌ ئه‌خلاقیه‌ له‌ سه‌رده‌مى نوێدا و له‌ كۆمه‌ڵگه‌ى نا دیموكراسدا فۆرمى جۆراوجۆرى وه‌رگرتووه‌. فۆكۆیاما دوو نمونه‌ى جیاوازى عێراقى سه‌رده‌مى سه‌ددام حوسێن و ئه‌رده‌نى ژێر حوكمرِانێتى خێزانى شا حوسێن دێنێته‌وه‌. له‌ نمونه‌ى یه‌كه‌مدا دیاره‌ كه‌ سیستمى سیاسى له‌ عێراق به‌ فۆرمێك له‌ دیكتاتۆرێتى توندوتیژ به‌ پله‌ى یه‌كه‌م خرابووه‌ خزمه‌ت گروپێكى بچووكى خێزانى سه‌ددام حوسێن و دۆست و كه‌س و كارى. له‌ به‌رامبه‌ردا، حوكمى شاهانه‌ له‌ ئه‌رده‌ن، ئه‌گه‌رچى به‌ ته‌واوى سیستمێكى به‌رپرسیار نیه‌ به‌رامبه‌ر به‌ خه‌ڵك ته‌نیا له‌ رێى پارله‌مانى ئه‌و وڵاته‌وه‌ نه‌بێ كه‌ ئه‌ویش ده‌سه‌ڵاتێكى یه‌كجار سنووردارى هه‌یه‌، كه‌چى ئه‌وان به‌ شێوه‌یه‌كى وریایانه‌ هه‌وڵیانداوه‌ خواستى گروپى جۆراوجۆرى نێو كۆمه‌ڵگه‌ى ئه‌رده‌نى بهێننه‌ دى. فۆكۆیاما له‌ هێنانه‌وه‌ى ئه‌و دوو نمونه‌یه‌ ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێ كه‌ له‌ نه‌بوونى به‌رپرسیارێتى داموده‌زگایى و ره‌سمى، ده‌سه‌ڵات یان به‌ ته‌واوى ده‌خرێته‌ خزمه‌ت ده‌سته‌بژێرێكى بچووكى وه‌كو به‌عسییه‌ تكریتیه‌كانى سه‌رده‌مى سه‌ددام، یان ده‌كرێ وه‌كو پادشاى ئه‌رده‌ن قازانجه‌كانى بۆ خواره‌وه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ش شۆرِبكرێنه‌وه‌ و ده‌سه‌ڵات هه‌ست به‌ جۆرێك له‌ پابه‌ندێتى ئه‌خلاقى به‌رامبه‌ر به‌ خه‌ڵكى خۆى بكات. له‌به‌رامبه‌ر مۆدێلى یه‌كه‌م كه‌ زیاتر وه‌كو به‌رپرسیارێتى ئه‌خلاقى په‌روه‌رده‌یی ناسراوه‌، فۆكۆیاما مۆدێلى به‌رپرسیارێتى ره‌سمى Formal accountability باس ده‌كات كه‌ حكومه‌ت له‌وێدا به‌ فه‌رمى په‌یوه‌سته‌ به‌ سیستمێك كه‌ تیایدا ده‌سه‌ڵاته‌كانى سنووردار كراون و خراونه‌ته‌ ژێر چاودێرى و لێپرسینه‌وه‌. ئه‌م سیستمه‌ زیاتر له‌ ده‌ستورى وڵاتدا له‌ سه‌رده‌مى ئێستادا روونكردنه‌وه‌ى بۆ كراوه‌. ئه‌م خاسیه‌ته‌، ده‌سه‌ڵات ده‌داته‌ هاوڵاتیان كه‌ توانایان هه‌بێ حكومه‌تى وڵاته‌كه‌یان به‌ ته‌واوى بگۆرِن ئه‌گه‌ر سه‌رپێچى كرد malfeasance، ناكارایی و نه‌شیاوێتى incompetenceخۆى سه‌لماند، یان ده‌سه‌ڵاته‌كانى خراپ به‌كارهێنا abuse of power. له‌ ئێستادا ئه‌و فۆرمه‌ى به‌رپرسیارێتى بوون له‌ به‌شێكى زۆرى وڵاتانى دیموكراسدا له‌ پرۆسه‌ى هه‌ڵبژاردنى فره‌ییدا خۆى به‌رجه‌سته‌ ده‌كات. له‌وێدا هاوڵاتى ئه‌و مافه‌ى هه‌یه‌ كه‌ ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ى له‌ چوار ساڵى رابردوو حوكمى وڵاته‌كه‌ى كردووه‌ بخاته‌ به‌رده‌م به‌رپرسیارێتى و به‌ هۆى ده‌نگدانه‌وه‌ یان متمانه‌ى بۆ نوێ بكاته‌وه‌ یان دوورى بخاته‌وه‌. فۆكۆیاما ده‌ڵێ من به‌ مه‌به‌ست ده‌ڵێم حكومه‌تى به‌رپرسیار و ناڵێم دیموكراسى، چونكه‌ ده‌كرێ سیستمى سیاسى دیموكراسیش نه‌بێ به‌ڵام جۆرێك یان هه‌ندێ فۆرمى به‌رپرسیارێتى تێدا بێ. ئه‌و دیسان نمونه‌ به‌ چین ده‌هێنێته‌وه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر چى حكومه‌تى چین هه‌ڵبژێردراو و دیموكراس نیه‌ و خه‌ڵك ئه‌و مافه‌ى نیه‌ كه‌ بیگۆرِێ، به‌ڵام حكومه‌ت تا ئاستى زۆر خۆ به‌ به‌رپرس ده‌زانێ به‌رامبه‌ر به‌ خه‌ڵك و له‌ زۆر بوارو پرسدا به‌ خێرایی وه‌ڵامى داخوازى خه‌ڵك ده‌داته‌وه‌ ئه‌مه‌ش به‌ پله‌ى یه‌كه‌م  بۆ رێگرى كردن له‌ فراوان بوون و ته‌شه‌نه‌كردنى نارِه‌زایی گشتى كه‌ به‌ لاى ئه‌وان ده‌بێته‌ هۆكارى نا سه‌قامگیرى سیاسى و كۆمه‌ڵایه‌تى.  فۆكۆیاما له‌ كتێبى ئاماژه‌بۆكراودا ده‌چێته‌وه‌ سه‌ره‌تاكانى سنورداركردنى ده‌سه‌ڵاته‌كانى پادشاكانى ئه‌وروپا كه‌ سه‌ره‌تا له‌ رێى قانون و ده‌سته‌یه‌ك دادوه‌ر، بۆ نمونه‌ له‌ به‌ریتانیا، ده‌سه‌ڵاته‌كانى شا سنووردار و رێكخران تا له‌ سه‌ده‌ى بیستدا زیاتر سیستمى دیموكراسى گه‌شه‌ى كرد و هه‌ڵبژاردن وه‌كو یه‌كێك له‌ ئامرازه‌كانى ئه‌و سیستمه‌ بۆ ئاڵوگۆرِى ده‌سه‌ڵات خرایه‌ كار. به‌ تایبه‌ت دواى ئه‌وه‌ى ئه‌وروپییه‌كان به‌و باوه‌رِه‌ گه‌یشتن كه‌ بونیادنانى ده‌وڵه‌ت به‌ بێ بوونى سه‌روه‌رى قانون و حكومه‌تێكى به‌رپرسیار ته‌نیا ده‌بێته‌ هۆى هاتنه‌كایه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتێكى زۆردار و دیكتاتۆر. وڵاتانى ئه‌وروپاش هه‌موویان به‌ یه‌ك رێگه‌ و یه‌ك نمونه‌دا نه‌رۆیشتوون، وه‌كو ئاشكرایه‌ كه‌ ئه‌زموونى جۆراوجۆر له‌ نێو كیشوه‌رى ئه‌وروپادا هه‌یه‌ كه‌ ئیسپانیا و به‌ریتانیا و وڵاتانى ئه‌سكه‌نده‌نافی و وڵاتانى رۆژهه‌ڵاتى ئه‌وروپا هه‌ر یه‌كه‌ و جۆرێك له‌ سیستمى حوكمرِانى ئه‌زموون كردووه‌ تا به‌ ئه‌مرِۆ گه‌یشتووه‌. له‌ خستنه‌ رووى مۆدێله‌كانى ئه‌وروپادا،  بوونى پارله‌مانێكى كارا و به‌هێزى وه‌كو ئه‌وه‌ى به‌ریتانیا، یه‌كێكه‌ له‌ پێشمه‌رجه‌كانى به‌رپرسیار بوونى حكومه‌ت چونكه‌ پارله‌مان له‌ چوارچێوه‌ى خولێكى هه‌ڵبژاردندا به‌ نوێنه‌رایه‌تى خه‌ڵك چاودێرى حكومه‌ت ده‌كات و ده‌یخاته‌ به‌رده‌م لێپرسینه‌وه‌.
 فۆكۆیاما گه‌یشتن به‌ قۆناغى حكومه‌تى به‌رپرسیار ده‌خاته‌ نێو چوارچێوه‌یه‌كى درێژى مێژووى خه‌باتى مرۆڤایه‌تى له‌ پێناوى وه‌ك یه‌كیدا. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ ده‌ست بۆ مێژووى ململانێكانى نێو چه‌رخه‌كانى ناوه‌رِاست له‌ ئه‌وروپا و قۆناغى به‌ندایه‌تى و دواتر ریفۆرم و هاتنه‌ كایه‌وه‌ى چاپ له‌ ئه‌وروپا ده‌بات كه‌ ده‌رفه‌تى دایه‌ خه‌ڵك خۆیان فێرى خوێنده‌وارى بكه‌ن و ئینجیل بخوێننه‌وه‌ و له‌وێدا باوه‌رِى یه‌كسانى فێر ببن به‌ بێ ئه‌وه‌ى پێویستیان به‌وه‌ هه‌بێ پیاوانى كلێسا بۆ به‌رژه‌وه‌ندى خۆیان و ده‌سه‌ڵات لێكدانه‌وه‌ى جیاواز بۆ ده‌قه‌كان بكه‌ن. فۆكۆیاما تیشك ده‌خاته‌ سه‌ر خه‌باتى یه‌كسانى له‌ ئه‌مریكا و وته‌ى سه‌رۆكى ئه‌مریكى تۆماس جیفرسن دێنێته‌وه‌ كه‌ ده‌ڵێ " هه‌موو مرۆڤه‌كان به‌ یه‌كسانى له‌ دایك ده‌بن". له‌م چوارچێوه‌یه‌وه‌ كاتێك مرۆڤ درك ده‌كات كه‌ یه‌كسانه‌ له‌ گه‌ڵ خه‌ڵكانى دیكه‌، به‌ تایبه‌ت له‌ گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتداران، هه‌نگاوى دووه‌م ئه‌وه‌ ده‌بێ كه‌ ده‌سه‌ڵاتدارانیش به‌ مرۆڤى ئاسایی وه‌كو خۆى بزانێ نه‌ك وه‌كو خه‌ڵكى بژارده‌ یان ده‌ستنیشانكراوى ده‌ستى خودا وه‌كو ئه‌وه‌ى جاران له‌ سه‌رده‌مى كۆن به‌ پادشاكان ده‌گوترا. كه‌ ده‌سه‌ڵاتدارى وه‌كو مرۆڤێكى ئاسایی ناسى، ئیدى قۆناغى ره‌خنه‌گرتن له‌ كه‌موكورِییه‌كانى و هه‌وڵدان بۆ گۆرِینى به‌ كه‌س و گروپێكى باشتر ده‌ست پێ ده‌كات. فۆكۆیاما له‌ كۆى ئه‌و هه‌موو نمونه‌ و ئه‌زموونه‌ى له‌و كتێبه‌دا ده‌یخاته‌ روو، ئامانجى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و گریمانه‌یه‌ بسه‌لمێنێ كه‌ بوونى چاودێرى به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات و كاربه‌ده‌ستان كارێكى یه‌كجار پێویسته‌، چونكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ى چاودێریدا ئه‌گه‌ر زۆره‌ كه‌ ده‌سه‌ڵات خاسیه‌تى نوێنه‌رایه‌تى كردنى به‌رژه‌وه‌ندى و خه‌مى گشتى له‌ ده‌ست بدات و كاربه‌ده‌ستان بكه‌ونه‌ نێو خولیاى ئاراسته‌كردنى سه‌روه‌تى گشتى بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌ تایبه‌ته‌كانى خۆیان. ئه‌و باوه‌رِى وایه‌ كه‌ مرۆڤ به‌ سروشت خۆویسته‌ بۆیه‌ ده‌بێ چاودێرى بكرێ تا  هه‌وڵ نه‌دات حه‌زه‌ كه‌سییه‌ بێسنووره‌كانى خۆى له‌سه‌ر حساب و به‌رژه‌وه‌ندى گشتى پێش بخات. له‌ كۆتاییدا، بوونى تۆرِى جۆراوجۆرى داموده‌زگاى چاودێرى به‌سه‌ر یه‌كترى ئه‌ركێكى گرنگ و پێویستى به‌ زیندوو هێشتنه‌وه‌ى سیستمى سیاسییه‌. هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه‌ خه‌ون به‌ پێشكه‌وتنى سیاسییه‌وه‌ ببینێ، پێویستى به‌ پارله‌مانى هه‌ڵبژێردراو و كارا هه‌یه‌ كه‌ به‌ وردى چاودێرى حكومه‌ت بكات و خه‌ڵكیش له‌ خواره‌وه‌ چاودێرى هه‌ردوو ده‌زگا و ده‌زگاكانى دیكه‌ى ده‌وڵه‌ت بكه‌ن و به‌رده‌وام بیانخاته‌ به‌رده‌م ره‌خنه‌ و لێپرسینه‌وه‌.
* ئه‌م وتاره‌ رۆژی 29 ی دیسه‌مبه‌ری 2014 له‌ رۆژنامه‌ی خه‌بات بڵاو بۆته‌وه‌

Wednesday 24 December 2014

ده‌وڵه‌تدارى له‌ بیرى فۆكۆیامادا… رۆڵى قانون
 
هێمن میرانی
وه‌كو له‌ وتاره‌كانى پێشوو باس كرا، به‌لاى فۆكۆیاما سیستمى سیاسى پێویستى به‌ سێ پایه‌ى سه‌ره‌كى هه‌یه‌، ده‌وڵه‌ت و رۆڵى قانون و حكومه‌تى به‌رپرسیار. پاش ئه‌وه‌ى باسى ده‌وڵه‌ت و جۆره‌كانیمان كرد، ئێستا با هه‌ڵوه‌سته‌ له‌سه‌ر پایه‌ى دووه‌م بكه‌ین. ده‌رباره‌ى رۆڵى قانون the rule of law فۆكۆیاما ده‌ڵێ قانون ده‌توانرێ بۆ كۆنترۆڵكردنى كۆمه‌ڵگه‌ به‌كار بهێندرێ. به‌ڵام مه‌به‌ستى ئه‌و له‌ رۆڵى قانون ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بتوانرێ به‌سه‌ر كه‌سه‌ به‌هێزه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ جێبه‌جێ بكرێ، واته‌ بۆ كۆنترۆڵكردنى سه‌ركرده‌ و كاربه‌ده‌ستان بخرێته‌ گه‌رِ. ئه‌و ده‌ڵێ داموده‌زگاكانى به‌رهه‌مهێنان و جێبه‌جێكردنى قانون ده‌بێ له‌و ئاسته‌دا بن كه‌ قانون به‌سه‌ر هه‌موو خه‌ڵكدا جێبه‌جێ بكه‌ن، جا ده‌سه‌ڵاتدار بن یان بێ ده‌سه‌ڵات. فۆكۆیاما له‌ كتێبى "بنچینه‌كانى سیستمى سیاسى" به‌ قوڵى تیشك ده‌خاته‌ سه‌ر بنه‌چه‌ و سه‌رچاوه‌كانى قانون له‌ مێژووى مرۆڤایه‌تیدا. باس له‌ قۆناغى پێش سه‌رهه‌ڵدانى ده‌وڵه‌تى سیكۆلار ده‌كات به‌ تایبه‌ت ئه‌و سه‌رده‌مه‌ى ئایین سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كى قانون بوو له‌ ئه‌وروپا. دواتر ململانێكانى كلێسا و پادشا و دواتر ده‌سه‌ڵاتى مه‌ده‌نى باس ده‌كات كه‌ له‌ كۆتاییدا له‌ ئه‌وروپا كلێسا و ئایین له‌ ده‌وڵه‌ت جیاكرانه‌وه‌. فۆكۆیاما ده‌ڵێ ده‌وڵه‌ت و رۆڵى قانون له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا له‌ دوو ئاراسته‌ى دژى یه‌كتریه‌وه‌ ده‌رِۆن. 


به‌و مانایه‌ى كه‌ ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت ئه‌و دامه‌زراوه‌ بێ كه‌ تواناى یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ى به‌رهه‌مهێنان و به‌كارهێنانى هێزى هه‌بێ بۆ پارێزگارى كردن له‌ هاوڵاتیان و سه‌پاندنى سه‌قامگیرى، رۆڵى قانون له‌ لایه‌كى دیكه‌ دێت و ئه‌و هێزه‌ى ده‌سه‌ڵات كۆنترۆڵ ده‌كات. كۆنترۆڵ كردن به‌و مانایه‌ى رێگه‌ نادات كه‌ ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ خراپ به‌كاربهێندرێ و  به‌ جۆرێك ئاراسته‌ى ده‌كات كه‌ له‌ چوارچێوه‌ى ئه‌و رێسا و یاسایانه‌ به‌كار بهێندرێ كه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا په‌سند كراون و له‌ به‌رژه‌وه‌ندى گشتیدان. به‌ مانایه‌كى دیكه‌، قانون ده‌سه‌ڵاتى كاربه‌ده‌ستانى ده‌وڵه‌ت ده‌خاته‌ خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندى گشتى و رێگریان لێ ده‌كات ئه‌گه‌ر ویستیان بۆ به‌رژه‌وه‌ندى تایبه‌تى خۆیان یان گروپێكى تایبه‌ت، ده‌سه‌ڵات و داهات و سه‌روه‌تى گشتى به‌كار بهێنن. هه‌ر كاتێكیش ده‌سه‌ڵاتدار كارێكى پێچه‌وانه‌ى قانونه‌كانى ده‌وڵه‌ته‌كه‌ى كرد، به‌ تایبه‌ت له‌ ده‌وڵه‌ته‌ مۆدێرنه‌كاندا و له‌و شوێنانه‌ى سه‌روه‌رى راسته‌قینه‌ى قانون هه‌یه‌،  ئاشكرا ده‌كرێ و ده‌درێته‌ دادگا، چونكه‌ قانون له‌وێدا بۆ هه‌موانه‌. ئه‌و هه‌ست و تێگه‌یشتنه‌ گه‌یشتۆته‌ هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ و كه‌س بوێرى ئه‌وه‌ى تێدا نیه‌ كه‌ به‌ ئاشكرایی و به‌ ئاسانى قانون پێشێل بكات یان قانون لاده‌ر داڵده‌ بدات. پۆلیس كاتێك فه‌رمانى ده‌ستگیركردنى كه‌سێكى له‌ دادگاوه‌ بۆ دێ، بێ یه‌ك و دوو پرۆسه‌ى ده‌ستگیركردنه‌كه‌ به‌رِێوه‌ ده‌بات. هه‌ڵبه‌ت گه‌یشتن به‌م قۆناغه‌ پێویستى به‌ سه‌ربه‌خۆیی داموده‌زگاكانى دادوه‌رى و جێبه‌جێ كردن هه‌یه‌ به‌ جۆرێك ته‌نیا قانون ئاراسته‌یان ده‌كات و دوورن له‌ هه‌ر جۆره‌ هه‌ژموون و باڵاده‌ستیه‌كى سیاسى. 
 
خه‌بات 24/12/2014
فۆكۆیاما ده‌ڵێ حوكمى قانون ته‌نیا ئه‌و كاته‌ ده‌بێته‌ پێوه‌رێكى گرنگ و كاراى سیستمى سیاسى مۆدێرن كه‌ تواناى جێبه‌جێ كردنى به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتداران و كه‌سانى پله‌ به‌رز هه‌بێ جا سه‌رۆك، سه‌رۆك وه‌زیر، پادشا، یان پله‌ و پایه‌كانى خواره‌وه‌ بن. له‌ به‌شێكى دیكه‌ى كتێبى " بنچینه‌كانى سیستمى سیاسى" فۆكۆیاما ده‌ڵێ " رۆڵى قانون به‌ مانا قوڵه‌كه‌ى ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێ كه‌ كۆده‌نگیه‌كى كۆمه‌ڵایه‌تى له‌ نێو كۆمه‌ڵگه‌ هه‌یه‌ كه‌ قانونه‌كانى وڵات دادپه‌روه‌رن و بۆ ئه‌وه‌ دانراون كه‌ ره‌فتاره‌كانى هه‌ر كه‌سێك كه‌ له‌ قۆناغێكى دیاریكراو ده‌بێته‌ سه‌ركرده‌ سنووردار بكه‌ن. چونكه‌ ده‌سه‌ڵاتدار سه‌روه‌ر نیه‌، به‌ڵكو قانون سه‌روه‌ره‌ و ره‌وایه‌تى ده‌سه‌ڵاتدار ته‌نیا ئه‌و كاته‌ به‌رجه‌سته‌ ده‌بێ كه‌ هێزى دادپه‌روه‌رى له‌ قانون وه‌رگرتبێ". فۆكۆیاما هێنانه‌ كایه‌وه‌ى حوكمى قانون به‌ یه‌كێك له‌ كێشه‌كانى وڵاتانى روو له‌ گه‌شه‌ developing countries باس ده‌كات. ئه‌و ده‌ڵێ " له‌ نێو پێداویستى و پێكهاته‌كانى ده‌وڵه‌تى مۆدێرن، بونیادنانى داموده‌زگاى كاراى قانونى له‌ هه‌موو داموده‌زگاكانى دیكه‌ زه‌حمه‌تتره‌. له‌ به‌رامبه‌ردا پێكهێنانى ده‌زگاى سه‌ربازى و باج ئاسانن و به‌شێكن له‌ غه‌ریزه‌ شه‌رِانگێزه‌كانى هه‌ر مرۆڤێك. بۆ نمونه‌ بۆ پاڵه‌وانه‌كانى شه‌رِ كارێكى زه‌حمه‌ت نیه‌ كه‌ بێنه‌ ده‌ره‌وه‌ و كۆمه‌ڵێك چه‌كدار و میلشیا كۆ بكه‌نه‌وه‌ و خه‌ڵك ناچار بكه‌ن كه‌ باجیان پێ بدات، هه‌روه‌ها كارێكى زۆر زه‌حمه‌تیش نیه‌ ( ئه‌گه‌ر چى پاره‌ى زۆرى ده‌وێ) كه‌ هه‌ڵبژاردنێكى فره‌یی و دیموكراسیانه‌ به‌رِێوه‌ ببردرێ، به‌ تایبه‌ت كه‌ ئه‌مرِۆ ژماره‌یه‌كى یه‌كجار زۆر ده‌زگا و رێكخراوى نێوده‌وڵه‌تى له‌ گۆرِه‌پانه‌كه‌ هه‌ن و پاڵپشتى لۆجستى بۆ پرۆسه‌ى هه‌ڵبژاردن ده‌خه‌نه‌ روو. به‌ڵام بونیادنانى داموده‌زگاى قانونى كه‌ پێویسته‌ له‌ سه‌رتاسه‌رى وڵات له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رده‌وامێتى بونیان هه‌بێ و گه‌شه‌ بكه‌ن، كارێكى ئاسان و خوازراو نیه‌.
 
"قانون ده‌سه‌ڵاتى كاربه‌ده‌ستانى ده‌وڵه‌ت ده‌خاته‌ خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندى گشتى و رێگریان لێ ده‌كات ئه‌گه‌ر ویستیان بۆ به‌رژه‌وه‌ندى تایبه‌تى خۆیان یان گروپێكى تایبه‌ت، ده‌سه‌ڵات و داهات و سه‌روه‌تى گشتى به‌كار بهێنن"
 له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ئه‌و پرۆسه‌یه‌ پێویستى به‌ ئاماده‌كارى ماددى و داموده‌زگایی هه‌یه‌، هه‌روه‌ها پێویستى به‌ سه‌رمایه‌گوزارییه‌كى گه‌وره‌ له‌ بوارى راهێنان و پێگه‌یاندنى پارێزه‌ر، دادوه‌ر، لێكۆڵه‌رى داد و به‌رپرسه‌كانى دیكه‌ى دادگاكان هه‌یه‌،هه‌روه‌ها  پێویسته‌ پۆلیس بۆ ئه‌ركى سه‌پاندن و جێبه‌جێ كردنى قانون به‌سه‌ر هه‌موان راهێنانى پێ بكرێ و ئاماده‌ بكرێ". ئه‌گه‌ر چى ئه‌م ئاماده‌كارییانه‌ به‌شى گرنگى نێو پرۆسه‌ى سه‌روه‌ركردنى قانونن له‌ كۆمه‌ڵگه‌، هێشتا فۆكۆیاما پێى وایه‌ كه‌ ئه‌و ئاماده‌كارییانه‌ به‌ ته‌نیا به‌س نین بۆ ئه‌وه‌ى رۆڵى قانون له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا به‌رجه‌سته‌ بێ، چونكه‌ له‌و ئاماده‌كارییانه‌ گرنگتر ئه‌وه‌یه‌،كه‌ "ئه‌و داموده‌زگا قانونیانه‌ ده‌بێ وه‌كو شه‌رعى و خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات نه‌ك ته‌نیا له‌ لایه‌ن خه‌ڵكى ئاساییه‌وه‌، به‌ڵكو له‌ دیدى ده‌سته‌بژێره‌ به‌هێزه‌كه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ سه‌یر بكرێن". به‌و مانایه‌ى كه‌ ده‌بێ چۆن خه‌ڵكى ئاسایی رێز بۆ قانون داده‌نێ و ژیانى خۆى به‌ گوێره‌ى قانون رێك ده‌خات، سه‌ركرده‌كانیش ئاوا به‌و جۆره‌ رێز بۆ قانون دابنێن و پێشێلى نه‌كه‌ن. فۆكۆیاما به‌ هێنانه‌وه‌ى نمونه‌ پێمان ده‌ڵێ كه‌ بوونى هه‌ڵبژاردن و سیستمى دیموكراسى نوێنه‌رایه‌تى ماناى بوونى سه‌روه‌رى قانون ناگه‌یه‌نن. بۆ نمونه‌ له‌ روسیا، له‌ كاتێك هه‌ڵبژاردن به‌رِێوه‌ ده‌چێ و جۆرێك له‌ سیستمێكى دیموكراسى سه‌قامگیر بوونى هه‌یه‌، به‌ڵام له‌وه‌ته‌ى ڤلادیمیر پوتین هاتۆته‌ گۆرِه‌پانه‌كه‌، چه‌ندین جار به‌رپرسه‌ گه‌وره‌كانى چوارده‌ورى خۆى له‌ قانون پاراستووه‌، ئه‌مه‌ش هێمایه‌كى دیارى بوونى كێشه‌یه‌ له‌ سیستمى قانونى ئه‌و وڵاته‌. له‌ كۆمارى میللى چین، له‌ پاڵ ئه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تى چین كۆنترین ده‌وڵه‌تى مۆدێرنه‌، سه‌روه‌رى قانون به‌و مانایه‌ى فۆكۆیاما باسى ده‌كات بوونى نیه‌. ئه‌و ده‌ڵێ حزبى كۆمیونیستى چینى، كه‌ حزبى حاكمى وڵاته‌، قه‌بوڵ ناكات هیچ ده‌زگایه‌كى دیكه‌ سه‌روه‌رى به‌سه‌ر برِیاره‌كانى ئه‌ودا هه‌بێ و برِیاره‌كانى بگۆرِێ یان ره‌تبكاته‌وه‌. ئه‌گه‌ر چى ئه‌و حزبه‌ ده‌ستوور و په‌یرِه‌وى خۆى هه‌یه‌، به‌ڵام به‌ كردار، له‌سه‌ره‌وه‌ى قانونه‌ له‌ وڵات. فۆكۆیاما پێمان ده‌ڵێ كه‌ قانون ته‌نیا ئه‌و كاته‌ سه‌روه‌ره‌ كه‌ هیچ كه‌س و ده‌زگا و لایه‌نێك له‌ كۆمه‌ڵگه‌ نه‌بێ كه‌ خۆى له‌ قانون به‌ گه‌وره‌تر بزانێ و پێشێلى بكات.  جێى خۆیه‌تى ئه‌و وتاره‌ به‌ وته‌یه‌كى به‌ناوبانگى یه‌كسانیخواز و چالاكوانى مرۆیی ئه‌مریكى به‌ ره‌گه‌ز ئه‌فریقى " مارتن لۆسه‌ر كینگ ( 1929-1968) كه‌ هه‌ڵگرى خه‌ڵاتى نۆبڵى ئاشتیشه‌، ده‌رباره‌ى رۆڵى قانون ده‌ڵێ " قانون و سیستم بۆ به‌دیهێنانى دادپه‌روه‌رى داهێندراون. كاتێك ناتوانن ئه‌و ئامانجه‌ بهێننه‌ دى، ده‌بنه‌ به‌نداوێكى كۆنكریتى زۆر مه‌ترسیدار و رێگرى ده‌كه‌ن له‌ پێشكه‌وتنى كۆمه‌ڵایه‌تى". له‌ وتارى داهاتوو، باس له‌ پایه‌ى سێیه‌مى سیستمى سیاسى ده‌كه‌ین كه‌ بریتیه‌ له‌ حكومه‌تى به‌رپرسیار.

Tuesday 23 December 2014

ده‌وڵه‌تدارى له‌ بیرى فۆكۆیامادا…ده‌وڵه‌تى مۆدێرن و ده‌وڵه‌تى میراتى
 
هێمن میرانی
 
له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌سته‌ كردن له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت وه‌كو پایه‌یه‌كى سه‌ره‌كى سیستمى سیاسى، فۆكۆیاما ئاماژه‌ بۆ دوو فۆرمى سه‌ره‌كى ده‌وڵه‌ت ده‌كات كه‌ بریتین له‌ ده‌وڵه‌تى میراتى Patrimonial State و ده‌وڵه‌تى مۆدێرن Modern State. له‌ ده‌وڵه‌تى میراتى، په‌یوه‌ندى خوێن و دۆستایه‌تى نێوان سه‌ركرده‌كان و خه‌ڵك سه‌رچاوه‌ى خێر وبێرى زۆره‌ و پێوه‌رى سه‌ره‌كى پێدانى كارى باش و پۆست و پله‌و پایه‌یه‌. فۆكۆیاما ده‌ڵێ ئه‌و مۆدێله‌ى ده‌وڵه‌ت زیاتر له‌ كۆن هه‌بوو به‌ تایبه‌ت له‌ شانشینه‌كان كه‌ پادشا به‌ ئاشكرا وڵاتى وه‌كو موڵكى خۆى سه‌یر ده‌كرد و به‌ ئاره‌زووى خۆى دابه‌شى ده‌كرد، بۆ نمونه‌ شارێكى ده‌كرده‌ دیارى هاوسه‌رگیرى كچێكى. ئه‌و ده‌ڵێ له‌ سه‌رده‌مى ئێستادا زه‌حمه‌ته‌ به‌و زه‌قیه‌ سه‌ركرده‌ هه‌بێ و بوێرى ئه‌وه‌ى تێدا بێ و بڵێ وڵاته‌كه‌ موڵكى خۆیه‌تى، به‌ڵام به‌ فۆرمى دیكه‌ كه‌ ئه‌و ناوى لێ ناوه‌ ده‌وڵه‌تى میراتگیرى نوێ Newpatrimonial State ئه‌و پرۆسه‌یه‌ به‌رِێوه‌ ده‌چێ. له‌ ده‌وڵه‌تى نوێی میراتگریدا، هه‌ندێ له‌ فۆرمه‌كانى ده‌وڵه‌تى مۆدێرن بوونیان هه‌یه‌ بۆ نمونه‌ پارله‌مان، بیرۆكراسى و سه‌رۆكایه‌تى له‌ نێو كۆمه‌ڵگادا بوونیان هه‌یه‌، به‌ڵام جۆرێك له‌ هاوپه‌یمانێتى له‌ نێوان ده‌سته‌ و تاقمێك هه‌یه‌ كه‌ وڵاتیان له‌ نێوان خۆیان دابه‌ش كردووه‌ و خێرو بێره‌كه‌ى ده‌خۆن. له‌م مۆدێله‌ له‌ رێگه‌ى هه‌ندێ هاوپه‌یمانێتى سیاسى و ده‌سته‌بژێرییه‌وه‌، ده‌وڵه‌ت و خێر وبێره‌كه‌ى بۆ به‌رژه‌وه‌ندى چه‌ند گروپێك و چه‌ند خێزانێكى سیاسى به‌ رێگه‌ى جۆراوجۆرى قۆرخكارییه‌وه‌ ئاراسته‌ ده‌كرێت. له‌و مۆدێله‌دا ده‌وڵه‌ت له‌ جیاتى ئه‌وه‌ى بۆ خزمه‌تى به‌رژه‌وه‌ندى گشتى و خه‌ڵك به‌رِێوه‌ ببردرێ، خراوه‌ته‌ خزمه‌ت ئه‌و كه‌سانه‌ى له‌ كایه‌ى سیاسه‌تدا كار ده‌كه‌ن و زۆرترین خێر و بێر بۆ خۆیان ئاراسته‌ ده‌كه‌ن. بۆیه‌ له‌وێدا جیاوازى له‌ نێوان كه‌رتى گشتى و تایبه‌تدا به‌ ته‌واوى كاڵبۆته‌وه‌ و سیاسییه‌كان كه‌رتى گشتى وه‌كو به‌شێك له‌ سامانى خۆیان سه‌یر ده‌كه‌ن و مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌كه‌ن. فۆكۆیاما ده‌ڵێ ئه‌م خاسیه‌تانه‌ ئێستا له‌ چه‌ندین كۆمه‌ڵگه‌دا له‌ سه‌رتاسه‌رى دونیادا بوونیان هه‌یه‌. ئه‌و باسى دوو نمونه‌ى وه‌كو وڵاتى پۆپۆنیوگینى و دوورگه‌ى سه‌له‌مون ده‌كات كه‌ هه‌رچه‌نده‌ ده‌وڵه‌تن به‌ڵام خاوه‌ن سیستمێكى حوكمرِانى عه‌شایه‌رین. 
 
فرانسیس فۆکۆیاما
له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ پابه‌ندێتى تاكه‌كان زیاتر بۆ عه‌شیره‌ت و تیره‌یه‌ نه‌ك بۆ ناسنامه‌یه‌كى فراوانتر كه‌ پێى ده‌گوترێ نیشتیمان. له‌ تێگه‌یشتنى كۆمه‌ڵایه‌تى ئه‌واندا ده‌وڵه‌ت گه‌وره‌ترین یاریكه‌رى سیاسى و كۆمه‌ڵایه‌تى نیه‌، یان ئه‌و پۆڵێنبه‌ندیه‌ سیاسى و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ى ده‌وڵه‌ت ده‌خاته‌ سه‌ره‌وه‌ى هه‌ره‌مى داموده‌زگا كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانى دیكه‌، له‌وێدا بوونى نیه‌. فۆكۆیاما ده‌ڵێ كاتێك كه‌سێك له‌و جۆره‌ كۆمه‌ڵگایانه‌ بۆ پارله‌مان هه‌ڵده‌بژێردرێ، خه‌مى یه‌كه‌مى ئه‌وه‌ نیه‌ كه‌ دابنیشێ و بیر بكاته‌وه‌ كه‌ چى پێویسته‌ بۆ وڵاته‌كه‌ى، بۆ نمونه‌ چى گرنگه‌ بۆ پۆپۆنیوگینى بیكات، به‌ڵكو یه‌كه‌م بیركردنه‌وه‌ى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ چۆن بتوانێ سه‌رچاوه‌ و داهات بۆ تیره‌ و عه‌شیره‌ته‌كه‌ى خۆى ره‌وانه‌بكات و كه‌س و خزم و دۆسته‌كانى رازى بكات. پرۆسه‌ى گواستنه‌وه‌ له‌ ده‌وڵه‌تى میراتى یان ده‌وڵه‌تى نوێى میراتیدا بۆ ده‌وڵه‌تى مۆدێرن پرۆسه‌یه‌كى زۆر زه‌حمه‌ت وئاڵۆزه‌. فۆكۆیاما پێى وایه‌ شكستى ئه‌مریكا له‌ مامه‌ڵه‌ كردن له‌ گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانى بۆ نمونه‌ وه‌كو عێراق و ئه‌فگانستان هۆكاره‌كه‌ى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بایه‌خى زۆر به‌م ئاڵۆزیه‌ نه‌دراوه‌ و ئه‌مریكا پێی وابووه‌ هێنانه‌ كایه‌وه‌ى هه‌ڵبژاردن و حكومه‌تى هه‌ڵبژێردراو به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ى كه‌ ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ سه‌قامگیر بن. له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا جۆرى دووه‌مى ده‌وڵه‌ت هه‌یه‌ كه‌ ئه‌و ناوى ناوه‌ ده‌وڵه‌تى مۆدێرن.

له‌ ده‌وڵه‌تى مۆدێرندا ئینتیما لۆكالیه‌كانى  حزبى و ئایینى و عه‌شیره‌تى و ناوچه‌یی پێوه‌رى یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ و گرنگ نین له‌ دابه‌شكردن و وه‌رگرتنى خزمه‌تگوزارى گشتى. ده‌سه‌ڵاتدار و كارمه‌ندى كه‌رتى گشتى به‌ قانون پابه‌ند كراون كه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى یه‌كسانى و وه‌ك یه‌كى ره‌فتار له‌ گه‌ڵ تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى خۆیان بكه‌ن و ده‌رفه‌ته‌كان بۆ هه‌مووان وه‌كو یه‌ك ئاوه‌ڵا بكه‌ن.

 له‌و جۆره‌ ده‌وڵه‌ته‌دا ئینتیما لۆكالیه‌كانى دیكه‌ى حزبى و ئایینى و عه‌شیره‌تى و ناوچه‌یی پێوه‌رى یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ و گرنگ نین له‌ دابه‌شكردن و وه‌رگرتنى خزمه‌تگوزارى گشتى. ده‌سه‌ڵاتدار و كارمه‌ندى كه‌رتى گشتى له‌ ده‌وڵه‌تى مۆدێرندا به‌ قانون پابه‌ند كراون كه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى یه‌كسانى و وه‌ك یه‌كى ره‌فتار له‌ گه‌ڵ تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى خۆیان بكه‌ن و ده‌رفه‌ته‌كان بۆ هه‌مووان وه‌كو یه‌ك ئاوه‌ڵا بكه‌ن. فۆكۆیاما ده‌ڵێ ئه‌مه‌ حه‌زى راسته‌قینه‌ى مرۆڤ خۆى نیه‌، بۆیه‌ ئاسان نیه‌ ئه‌و جۆره‌ ده‌وڵه‌ته‌ به‌رِێوه‌ ببه‌ى. چونكه‌ مرۆڤ حه‌ز ده‌كات خزم و ئه‌ندامانى خێزانى خۆى و دۆسته‌كانى پاداشت بكات و شته‌ باشه‌كان پێشكه‌شى ئه‌وان بكات نه‌ك خه‌ڵكى دیكه‌. هه‌ر بۆیه‌ له‌ ده‌وڵه‌تى مۆدێرندا حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتدار و كارمه‌ندى ده‌وڵه‌ت به‌ چه‌ندین رێگه‌ و داموده‌زگا كراونه‌ته‌ چاودێر به‌سه‌ر یه‌كترى بۆ ئه‌وه‌ى ده‌وڵه‌ت و داهاتى وڵات به‌ رێگه‌ى تایبه‌ت بۆ خۆیان و خێزان و دۆسته‌كانیان ئاراسته‌ نه‌كه‌ن. به‌ لاى فۆكۆیاما ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت تواناى نه‌بوو مامه‌ڵه‌ى یه‌كسان له‌گه‌ڵ هاوڵاتیه‌كانى بكات و بنه‌ماى هاوڵاتى بوون بكاته‌ پێوه‌ر، ئه‌وه‌ ده‌وڵه‌تێكى نا چالاك و شكست خواردووه‌. ئه‌و چه‌ندین نمونه‌ى گرنگ ده‌هێنێته‌وه‌ كه‌ شایه‌نى ئه‌وه‌ن لێره‌دا باسى هه‌ندێكیان بكه‌ین. بۆ نمونه‌ ده‌ڵێ له‌ كۆتایی نه‌وه‌ده‌كان توێژینه‌وه‌یه‌كى مه‌یدانى له‌ هیندستان كراوه‌ و ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ 50% ى مامۆستایانى قۆتابخانه‌ سه‌ره‌تاییه‌كان موچه‌ له‌ ده‌وڵه‌ت وه‌رده‌گرن كه‌چى ده‌وام ناكه‌ن.هه‌ر وه‌كو ئه‌و جۆره‌ى لاى خۆمان ناوى لێنراوه‌ فه‌رمانبه‌رى بندیوار. فۆكۆیاما ده‌ڵێ كه‌س گومانى نیه‌ كه‌ هیندستان خاوه‌ن سیستمێكى دیموكراسیه‌ و میدیاى ئازادى هه‌یه‌ و چه‌ندین جۆر حزبى سیاسى ململانێیى یه‌كترى ده‌كه‌ن، به‌ڵام ئه‌مانه‌ به‌ ته‌نیا به‌س نین بۆ ئه‌وه‌ى سیستمى سیاسى چالاك بێ و گه‌شه‌ بكات. هێشتا ئه‌و وڵاته‌ نه‌گه‌یشتۆته‌ ئاستى ده‌وڵه‌تى مۆدێرن و داموده‌زگاكانى ناتوانن ئه‌و كێشانه‌ چاره‌سه‌ر بكه‌ن.  وڵاتێكى دیكه‌ كه‌ وه‌كو نمونه‌ ده‌یهێنێته‌وه‌ یۆنانه‌ كه‌ له‌ ساڵى 1974 ه‌وه‌ خاوه‌ن سیستمێكى دیموكراسى چالاكه‌، وێرِاى ئه‌وه‌ى یۆنان یه‌كێكه‌ له‌و وڵاتانه‌ى ئه‌وروپا كه‌ مێژوویه‌كى كۆنى ده‌وڵه‌تدارى هه‌یه‌،له‌ ئێستادا دوو حزبى سیاسى گه‌وره‌ى هه‌یه‌ كه‌ چه‌ندین جار ئاڵوگۆرِى دیموكراسیانه‌ى ده‌سه‌ڵات له‌ نێوانیاندا روویداوه‌. كێشه‌ى گه‌وره‌ى ئه‌وێ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ نه‌یتوانییووه‌ بودجه‌ و سامانى وڵاته‌كه‌ى كۆنترۆڵ بكات، هۆكاره‌كه‌ش به‌ سیاسى كردنى كه‌رتى گشتیه‌. هه‌ردوو حزبه‌كه‌ هه‌ر كاتێك ده‌سه‌ڵاتیان له‌ یه‌كترى وه‌رگرتووه‌، كه‌رتى حكومه‌تیان پرِ كردووه‌ له‌ كارمه‌ندى نوێ كه‌ له‌ ئه‌ندامانى حزبه‌كه‌ هه‌ڵبژێردراون و خه‌ڵاتكراون به‌ پێدانى پله‌ و دامه‌زراندن. فۆكۆیاما ده‌ڵێ ئه‌م پرۆسه‌یه‌ بۆ چه‌ندین ساڵ به‌رده‌وام بووه‌ تا له‌ كۆتایی نه‌وه‌ده‌كان كارمه‌ندانى حكومه‌ت له‌ یۆنان حه‌وت به‌قه‌د كارمه‌ندى حكومه‌تى به‌ریتانیا بوون. دابینكردنى موچه‌ بۆ ئه‌و لێشاوه‌ خه‌ڵكه‌ له‌ كاتى قه‌یرانه‌ داراییه‌كانى ئه‌وروپا ئیفلاسى به‌ حكومه‌تى یۆنان هێنا. لێره‌وه‌یه‌ كه‌ فۆكۆیاما ده‌ڵێ ته‌نیا بوونى ده‌وڵه‌ت به‌س نیه‌ بۆ ئه‌وه‌ى ببیته‌ خاوه‌ن سیستمێكى سیاسى چالاك و گه‌شه‌كردوو، به‌ڵكو ده‌بێ ده‌وڵه‌تى مۆدێرنت هه‌بێ. ئه‌م زنجیره‌ وتاره‌ به‌رده‌وامى هه‌یه‌...
.......................
ئه‌م وتاره‌ رۆژی سێ شه‌ممه‌ 23 ی دیسه‌مبه‌ری 2014 له‌ رۆژنامه‌ی خه‌بات بڵاو کراوه‌ته‌وه‌.

Monday 22 December 2014


پێشتر ته‌نیا سه‌رنج له‌سه‌ر نه‌هامه‌تیه‌كانى ژن بوو له‌ رۆژهه‌ڵات...
ئافره‌تانى كۆبانێ چیڕۆكى دیكه‌ بۆ میدیاى رۆژئاوا ده‌رباره‌ى ژن ده‌دۆزنه‌وه‌

 هێمن میرانى
   به‌شدارى فراوانى كچان و ژنانى كورد له‌ شه‌ڕى دژى داعش له‌ باشور و رۆژئاواى كوردستان به‌ گشتى و شارى خۆڕاگرى كۆبانێ به‌ تایبه‌ت وه‌ك دیارده‌یه‌كى گرنگ له‌ میدیاكانى رۆژئاوا سه‌یر ده‌كرێ. ده‌ركه‌وتنى ئافره‌تان به‌ چه‌كه‌وه‌ شان به‌ شانى پیاوان له‌ ریزه‌كانى پێشه‌وه‌ى شه‌ڕێكى یه‌كجار سه‌ختى وه‌كو ئه‌وه‌ى كۆبانێ بۆ میدیاى رۆژئاوا بابه‌تێكى سه‌رنج راكێش و جێی بایه‌خه‌ به‌ تایبه‌ت كه‌ ژن له‌ كۆمه‌ڵگا رۆژهه‌ڵاتیه‌كان سیمبولى چه‌وسانه‌وه‌ و جیاكارى ره‌گه‌زییه‌ و ئه‌و راپۆرتانه‌ى ده‌رباره‌ى دۆخى ئافره‌ت له‌ رۆژهه‌ڵات ده‌گوازرێنه‌وه‌ هه‌میشه‌ باس له‌ نه‌هامه‌تیه‌كانى ژن ده‌كه‌ن. رۆژنامه‌كانى رۆژئاوا و رێكخراوه‌كانى بوارى مافه‌كانى مرۆڤ راهاتبوون له‌سه‌ر بڵاوكردنه‌وه‌ى راپۆرت ده‌رباره‌ى قه‌باره‌ ئه‌و توندوتیژیه‌ جۆراوجۆرانه‌ى رۆژانه‌ به‌رامبه‌ر به‌ ره‌گه‌زى مێینه‌ له‌ وڵاتانى دواكه‌وتووى رۆژهه‌ڵات ئه‌نجام ده‌درێن، راهاتبوون باس له‌وه‌ بكه‌ن هێشتا له‌ هه‌ندێ وڵات ئافره‌ت مافى نیه‌ خۆى كاندید بكات، مافى نیه‌ بخوێنێ، مافى نیه‌ بچێته‌ ده‌ره‌وه‌، ته‌نانه‌ت له‌ وڵاتێكى وه‌كو سعودیه‌ مافى ئه‌وه‌ى نیه‌ شوفێرى بكات. ئه‌مجاره‌ ئافره‌تانى كۆبانێ و كوردستان به‌ گشتى تایتلى نوێیان بۆ میدیاكانى رۆژئاوا دۆزیوه‌ته‌وه‌.
ئافره‌تانى كورد به‌ میدیاكانى رۆژئاوایان گوت كه‌ چیڕۆكى زۆر جوانى ژیانى ژن هه‌یه‌ كه‌ هێشتا ئێوه‌ نه‌تانزانیووه‌.
 له‌ چه‌ند مانگى رابردووى شه‌ڕى دژى داعش، سه‌دان راپۆرت و چیرۆك له‌ رۆژنامه‌ دیاره‌كانى به‌ریتانیا ده‌رباره‌ى ئازایه‌تى ئافره‌تى كورد بڵاو كراونه‌ته‌وه‌. ده‌یان مانشێتى هاوشێوه‌ى ( كچه‌ كوردێك سه‌د داعشى به‌ ده‌ستى خۆى كۆشتووه‌...


 كچه‌ كوردێك خۆى ته‌قاندنه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى شاره‌كه‌ى نه‌كه‌وێته‌ ده‌ست داعش... كچه‌ كوردێك ده‌ڵێ داعشه‌كان ده‌ترسن به‌ ده‌ستى ئێمه‌ بكوژێن چونكه‌ باوه‌ڕیان وایه‌ ناچنه‌ به‌هه‌شت ئه‌گه‌ر ژن بیانكوژێ... ده‌یان ناونیشانى دیكه‌).


 رۆژنامه‌كان له‌م رۆژانه‌ بایه‌خیان به‌ چیرۆكى نێوان باوك و كچێك داوه‌ له‌ كۆبانێ كه‌ به‌ رێكه‌وت له‌ به‌ره‌كانى شه‌ڕ یه‌كتر ده‌بینن. رۆژنامه‌ى ده‌یلى مه‌یل راپۆرتێكى به‌ ناونیشانى ( خێزانێك له‌ به‌ره‌كانى پێشه‌وه‌ى شه‌ڕ: باوك و كچه‌ هه‌رزه‌كاره‌كه‌ى شه‌ڕ ده‌كه‌ن له‌ پێناوى رێگرى كردن له‌ پێشڕه‌وییه‌كانى داعش له‌ كۆبانێ).  ئه‌م راپۆرته‌ باس له‌ په‌روین كۆبانێ و فاروقى باوكى ده‌كات كه‌ پێكه‌وه‌ له‌ دوو به‌ره‌ى جیاوازدا له‌ كۆبانێ شه‌ڕ له‌ پێناوى شار و ناسنامه‌ و نیشتیمانى خۆیان ده‌كه‌ن. په‌روین، ته‌مه‌ن 19 ساڵ، له‌ به‌ره‌كانى رۆژهه‌ڵاتى كۆبانێ شه‌ڕ ده‌كات كه‌ به‌رده‌وام له‌ به‌رده‌م هێرشه‌كانى داعشدا بووه‌. به‌ رێكه‌وت په‌روین له‌ كونجێكى شه‌ڕدا چاوى به‌ باوكى ده‌كه‌وێت.
په‌روین کۆبانێ
 په‌روین ده‌ڵێ " له‌وه‌ته‌ى زانیوومه‌ باوكم له‌ به‌ره‌كانى رۆژئاوادا شه‌ڕ ده‌كات، هه‌ستێكى زۆر تایبه‌ت و خۆشم هه‌یه‌، زۆر هه‌ست به‌ شانازى ده‌كه‌م و ئه‌مه‌ هێزى زیاترم پێ ده‌به‌خشێ كه‌ خه‌بات بكه‌م". په‌روین دوو ساڵ له‌مه‌وبه‌ر هاتۆته‌ ریزى شه‌ڕڤانانى رۆژئاواى كوردستان و له‌ یه‌كینه‌كانى پاراستنى ژنان ده‌ستى به‌ چالاكى كردووه‌. رۆژنامه‌وان جه‌یك سیمكین له‌ نێو كۆبانیه‌وه‌ راپۆرتێكى ڤیدیۆیی ده‌رباره‌ى په‌روین و باوكى ئاماده‌ كردووه‌ و له‌ ئاژانسى نێوده‌وڵه‌تى ئه‌سۆسیه‌تید پرێس بڵاوكرایه‌وه‌ كه‌ له‌ سه‌رتاسه‌رى دونیا ده‌نگى دایه‌وه‌. راپۆرته‌كه‌ له‌ زارى په‌روینه‌وه‌ خه‌باتى ژنى كورد بۆ ئازادى و وه‌ك یه‌كى پیشان ده‌دات، په‌روین ده‌ڵێ " من هیچ جۆره‌ ئاره‌زوو و ئومێدێكى تایبه‌تم نیه‌ ته‌نیا ده‌مه‌وێ وه‌كو مرۆڤێكى ئاسایی و ئازاد بژیم و ژیانى خۆم بگوزه‌رێنم. ته‌نیا ده‌مه‌وێ بتوانم به‌ ئازادى بژیم و مافه‌كانى خۆم وه‌كو مرۆڤ به‌ ده‌ست بێنم". په‌روین باس له‌ خۆڕاگرى خۆى و هاوڕێیه‌ شه‌ڕڤانه‌كانه‌كانى و ئه‌و ژماره‌یه‌ پێشمه‌رگه‌یه‌ ده‌كات كه‌ له‌ باشورى كوردستانه‌وه‌ بۆ پاڵپشتى چونه‌ته‌ كۆبانێ و ده‌ڵێ " بێگومان تا دوا دڵۆپى خوێنمان نایه‌ڵێن تیرۆریستان شاره‌كه‌مان داگیر بكه‌ن". 
فاروق کۆبانێ، باوکی په‌روین

فاروقى باوكى په‌روین له‌ ناوه‌ڕاستى مانگى ئه‌یلول هاتۆته‌ نێو به‌ره‌كانى شه‌ڕ ئه‌و كاته‌ى داعش هێرشه‌كانى بۆ داگیركردنى كۆبانێ چڕ كرده‌وه‌. جه‌یك ى رۆژنامه‌وان و په‌روین به‌ یه‌كه‌وه‌ ده‌چنه‌ به‌ره‌ى رۆژئاوا بۆ ئه‌وه‌ى په‌روین و باوكى به‌ یه‌ك شاد بكه‌نه‌وه‌. په‌روین به‌ رۆژنامه‌نوسه‌كه‌ى گوتووه‌ كه‌ ئێستا باوكى وه‌كو هاو خه‌باتى وایه‌، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ش له‌ كاتى بینینیدا باوه‌شێكى میهره‌بانى باوكانه‌ى لێ وه‌رده‌گرێ.

 
فاروق و په‌روین ی کچی

 فاروق كۆبانێ، كه‌ پێشتر جوتیار بووه‌و هاوسه‌ره‌كه‌ى له‌ كه‌مپێكى توركیا ئاواره‌یه‌، شانازى به‌ كچه‌كه‌یه‌وه‌ ده‌كات و ده‌ڵێ " هه‌موو كات پێم گوتووه‌ كه‌ له‌ شه‌ڕدا ده‌بێ بیرت ته‌نیا له‌ لاى شه‌ڕه‌كه‌ت بێ".

Sunday 21 December 2014

ده‌وڵه‌تدارى له‌ بیرى  فۆكۆیامادا
ره‌گه‌زه‌كانى سیستمى سیاسى -  ده‌وڵه‌ت
 
هێمن میرانى
فۆكۆیاما له‌ كتێبى بنچینه‌كانى سیستمى سیاسى له‌ سێ سه‌به‌ته‌ ره‌گه‌زه‌كانى سیستمى سیاسى جیاده‌كاته‌وه‌. به‌لاى ئه‌و، ئه‌و سێ ره‌گه‌زه‌ له‌ پێداویستیه‌ هه‌ره‌ گرنگ و سه‌ره‌كییه‌كانى هه‌ر سیستمێكى سیاسین كه‌ تواناى ئیشكردن و گه‌شه‌ كردنى هه‌بێ. ره‌گه‌زه‌كان بریتین له‌ ده‌وڵه‌ت، رۆڵى قانون، و حكومه‌تى به‌رپرسیار.
یه‌كه‌م، ده‌وڵه‌ت: فۆكۆیاما به‌ وردى ده‌چێته‌ بنج و بناوانى ئه‌و تیۆرانه‌ى باس له‌ سه‌ره‌تاكانى سه‌رهه‌ڵدانى ده‌وڵه‌ت ده‌كه‌ن و هه‌ڵسه‌نگاندنیان بۆ ده‌كات. هه‌ڵبه‌ت چه‌ندین تیۆرى جۆراوجۆر هه‌ن كه‌ هه‌ر یه‌كه‌یان سه‌ره‌تاكانى دروست بوونى ده‌وڵه‌ت ده‌گه‌رِێنێته‌وه‌ بۆ هۆكارى جۆراو جۆر به‌ بێ ئه‌وه‌ى هیچ كامیان به‌ڵگه‌ى باوه‌رِ پێهێنه‌ریان له‌ لا بێ. بۆ نمونه‌ تۆماس هۆبز له‌ رێى تیۆرى گرێبه‌ستى كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ مرۆڤه‌كان به‌ هۆى درِه‌ندییان له‌ قۆناغى سروشتى و ژیانى پێش دروست بوونى ده‌وڵه‌ت، ناچار بوون سنوورێك بۆ یه‌كترى دابنێن و چیتر خوێنى یه‌كترى نه‌رێژن. بۆ ئه‌مه‌ هه‌ڵسان ده‌ستیان له‌ به‌شێك له‌ ئازادی ره‌هاى سه‌رده‌مى ژیانى سروشتى هه‌ڵگرت و ئه‌و داموده‌زگایه‌یان دامه‌زراند كه‌ پێى ده‌ڵێن ده‌وڵه‌ت بۆ ئه‌وه‌ى چاودێرى و سه‌رپه‌رشتى هه‌مووان بكات و دادوه‌رى بكات رێگرى بكات له‌ شه‌رِى مرۆڤ له‌ دژى مرۆڤ. فۆكۆیاما له‌كتێبه‌كه‌یدا چه‌ندین تیۆرى دیكه‌ ده‌خاته‌ پێش و گفتوگۆى له‌سه‌ر ده‌كات كه‌ ره‌نگه‌ ئێره‌ شوێنى خستنه‌ روویان نه‌بێ. ئه‌و دواتر دێته‌ سه‌ر پێویستى بوونى ده‌وڵه‌ت وه‌كو ره‌گه‌ز و پایه‌كى سه‌ره‌كى سیستمى سیاسى.

ماکس ڤیبه‌ر
  ئه‌و ده‌وڵه‌ت له‌و پێناسه‌یه‌ ده‌بینێ كه‌ كۆمه‌ڵناس و ئابوریناسى سیاسى ناسراوى ئه‌ڵمانى ماكس ڤیبه‌ر  ( 1920-1864) خستویه‌تیه‌ روو كه‌ ده‌ڵێ (قۆرخكردنى هێز و به‌كارهێنانى به‌ شێوه‌یه‌كى شه‌رعیانه‌ له‌ چوارچێوه‌ى سنوورێكى جوگرافى دیاریكراودا). له‌و پێناسه‌یه‌ى ڤیبه‌ردا ده‌وڵه‌ت ده‌بێ تاكه‌ دامه‌زراوه‌ى نێو كۆمه‌ڵگه‌ بێ كه‌ تواناى به‌رهه‌مهێنان و به‌كار هێنانى هێزى هه‌یه‌. پۆلیس و سه‌رباز ئه‌و ئامرازانه‌ن كه‌ ده‌وڵه‌ت سوودیان لێ وه‌رده‌گرێ بۆ به‌ركارهێنانى هێز له‌ چوارچێوه‌ى شه‌رعیدا. فۆكۆیاما هه‌ڵوه‌سته‌ له‌سه‌ر ده‌سته‌واژه‌ى شه‌رعیه‌ت یان به‌كارهێنانى هێز له‌ چوارچێوه‌ى شه‌رعى ده‌كات و ئه‌مه‌ ورد ده‌كاته‌وه‌ و ده‌ڵێ "ئه‌م شه‌رعیه‌ت بوونه‌ ماناى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ جۆره‌ كۆده‌نگیه‌ك له‌ نێو كۆمه‌ڵگه‌ هه‌یه‌ كه‌ ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ى به‌ ده‌وڵه‌ت داوه‌ و ئاماده‌یه‌ قه‌بوڵى بكات و ملكه‌چى بێ". بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ده‌وڵه‌ت نابێ رێگه‌ بدات به‌ بێ ره‌زامه‌ندى ئه‌و له‌ چوارچێوه‌ى دیكه‌دا هێز له‌ نێو كۆمه‌ڵگه‌دا به‌رهه‌مبهێندرێ و به‌كار بهێندرێ. بۆ نمونه‌ ئه‌گه‌ر له‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك هێزى چه‌كدار له‌ ده‌ره‌وه‌ى چه‌كدارى ده‌وڵه‌ت هه‌بوون و تواناى ئه‌وه‌یان هه‌بوو به‌ بێ ویست و ره‌زامه‌ندى ده‌وڵه‌ت چالاكى توندوتیژى ئه‌نجام بده‌ن و هێزى ره‌ق Hard Power موماره‌سه‌ بكه‌ن، ئه‌وه‌ ئێمه‌ له‌به‌ر ده‌م كۆمه‌ڵگه‌یه‌كین كه‌ یان ئه‌وه‌تا ده‌وڵه‌ت تیایدا به‌ تیگه‌یشتنه‌ ڤیبه‌ریه‌كه‌ بوونى نه‌ماوه‌، یان بێكار و لاواز و بێ ده‌سه‌ڵاته‌. لێره‌دا فۆكۆیاما جه‌خت ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ده‌وڵه‌ت ده‌بێ تاكه‌ دامه‌زراوه‌ بێ كه‌ قۆرخى هێز بكات و تواناى به‌رهه‌م هێنان و به‌كارهێنانى هێزى هه‌بێ بۆ دابینكردنى ئارامى وئۆقره‌یی بۆ هاوڵاتیه‌كانى له‌ چوارچێوه‌یه‌كى دیاریكراوى جوگرافیدا. هه‌ڵبه‌ت لێره‌دا مه‌به‌ست له‌ ده‌وڵه‌ت و تواناى ده‌وڵه‌ت ته‌نیا بریتی نیه‌ له‌ به‌رهه‌م هێنان و به‌كارهێنانى هێزى ره‌ق یان هێزى سه‌ربازى، به‌ڵكو به‌ لاى فۆكۆیاما ده‌وڵه‌ت ده‌بێ هێزى به‌رهه‌مهێنان و پێشكه‌شكردنى خزمه‌تگوزارییه‌ بنه‌رِه‌تیه‌كانى بۆ كۆمه‌ڵگه‌ هه‌بێ كه‌ ئاسایش و په‌روه‌ده‌ و ته‌ندروستى له‌ پێداویستیه‌ هه‌ره‌ له‌ پێشه‌كانن.
 " ده‌وڵه‌ت نابێ رێگه‌ بدات به‌ بێ ره‌زامه‌ندى ئه‌و له‌ چوارچێوه‌ى دیكه‌دا هێز له‌ نێو كۆمه‌ڵگه‌دا به‌رهه‌مبهێندرێ و به‌كار بهێندرێ"
 پاش پێناسه‌كردنى ده‌وڵه‌ت، فۆكۆیاما دێته‌ سه‌ر جیاوازى كردن و به‌راورد كردن له‌ نێوان ده‌وڵه‌ت  و كۆمه‌ڵگه‌ى عه‌شایه‌رى Tribal society. یه‌كه‌م خاسیه‌تى ده‌وڵه‌ت به‌لاى ئه‌و بریتیه‌ له‌ بوونى سنوورى جوگرافى دیاریكراو كه‌ ده‌وڵه‌ت بوونى خۆى تێدا نمایش ده‌كات و ده‌سه‌ڵاته‌كانى تێدا به‌كار ده‌هێنێ. هه‌روه‌ها ده‌وڵه‌ت پێكهاته‌یه‌كى هه‌ره‌مى ناوه‌ندگه‌رایی هه‌یه‌ كه‌ قۆرخى ده‌سه‌ڵات ده‌كات و لایه‌نى كه‌م له‌ رووى تیۆرییه‌وه‌ تواناى هه‌یه‌ كه‌ ئه‌و ده‌سه‌لاته‌ به‌كاربهێنىَ بۆ سه‌پاندنى قانون و رێساكان به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌. ئه‌و هێزه‌ش كه‌ ئه‌و كاره‌ ده‌كات ده‌بێ ته‌نیا به‌ ده‌ست ده‌وڵه‌ته‌وه‌ بێ. بۆ نمونه‌ كه‌ ده‌زگاى پۆلیس فه‌رمانى جێبه‌جێكردنى ئه‌ركێكى پێ بوو، كۆمه‌ڵگه‌ ده‌چێته‌ ژێر بارى ئه‌و فه‌رمانه‌ چونكه‌ پۆلیس نوێنه‌رایه‌تى ده‌وڵه‌ت ده‌كات و هیچ ده‌زگایه‌كى دیكه‌ى نا فه‌رمى نیه‌ كه‌ پێشى پێ بگرێ. ئه‌گه‌ر پێچه‌وانه‌ى ئه‌مه‌ روویدا و ده‌زگاى دیكه‌ى نا ره‌سمى له‌ كۆمه‌ڵگه‌ هه‌بوون كه‌ ده‌سه‌ڵاتى جێبه‌جێ كردن یان جێبه‌جێ نه‌كردنى قانونیان له‌ گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت به‌ش كرد یان لێیان زه‌وت كرد، ئه‌و كات ئێمه‌ له‌به‌ر ده‌م جۆرێكى دیكه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ین كه‌ ده‌وڵه‌تى تێدا نیه‌ یان زۆر لاواز و په‌ككه‌وته‌یه‌. بۆیه‌ ده‌بێ ده‌وڵه‌ت به‌ ته‌نیا ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ى هه‌بێ و قۆرخى خۆى بێ. خاڵێكى دیكه‌ كه‌ وه‌كو خاسیه‌تى جیاكه‌ره‌وه‌ى ده‌وڵه‌ت باس كراوه‌ بریتیه‌ له‌ بوونى رێكخراوه‌یی و داموده‌زگایی و هه‌ره‌مى ده‌سه‌ڵات و به‌رپرسیارێتى. له‌ ده‌وڵه‌تدا كه‌سه‌كان و داموده‌زگاكان ئه‌رك و هێلى ده‌سه‌ڵات و كاركردنیان دیاره‌ و هه‌ر یه‌كه‌یان ئه‌وه‌ى دیكه‌ ته‌واو ده‌كات.

فۆكۆیاما دواتر دێته‌ سه‌ر باسكردنى دوو فۆرمى ده‌وڵه‌تدارى كه‌ ئه‌و ناوى ده‌نێ ده‌وڵه‌تى مۆدێرن له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تى میراتى . له‌ وتارى داهاتوو ئه‌و دوو فۆرمه‌ى ده‌وڵه‌تدارى له‌ گه‌ڵ هه‌ندێ نمونه‌ى به‌رجه‌سته‌ باس ده‌كه‌ین.
........................................................
ئه‌و وتاره‌ به‌شێکه‌ له‌ زنجیره‌ وتارێک ده‌رباره‌ی سیستمی سیاسی، رۆژی یه‌ک شه‌مه‌ 21 ی دیسه‌مبه‌ری 2014 له‌ رۆژنامه‌ی خه‌بات بڵاو بۆته‌وه‌

Wednesday 17 December 2014


ده‌وڵه‌تدارى له‌ بیرى فۆكۆیامادا…
له‌ كۆمه‌ڵگه‌ى عه‌شایه‌ریه‌وه‌ بۆ ده‌وڵه‌تى مۆدێرن
 
هێمن میرانى
فرانسیس فۆكۆیاما له‌ ساڵى 1952 له‌ شیكاگۆ له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا له‌ دایك بووه‌ له‌ نێو هاورِێكانى و خۆشى زیاتر وه‌كو فرانك. خۆى ده‌ناسێنێ. ده‌رچووى زانكۆى هارڤارده‌ و پله‌ى زانستى پرۆفیسۆره‌ له‌ زانستى سیاسه‌ت و بایه‌خ به‌ پرسه‌كانى حوكمرِانى، به‌ دیموكراسى بوون، سیستمى سیاسى و ئابورى سیاسى ده‌دات. تا كۆتایی شه‌رِى سارد به‌و ئه‌ندازه‌ گه‌وره‌یه‌ ناسراو نه‌بوو. به‌ نوسینى وتارێك به‌ ناونیشانى كۆتایی مێژوو كه‌ له‌ سه‌روبه‌ندى رمانى بلۆكى سۆسیالیستى و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى یه‌كێتى سۆڤیه‌ت له‌ هاوینى 1989 له‌ گۆڤارى ناشناڵ ئینتریست ى ئه‌مریكى بڵاوى كرده‌وه‌، ئه‌ستێره‌ى به‌ختى هه‌ڵات و كه‌وته‌ نێو دونیاى ناوبانگى و تیشكى زۆرى میدیایی خرایه‌ سه‌ر. به‌ تایبه‌تتر كه‌ له‌ ساڵى 1992 تێزه‌كه‌ى فراوان كرد و كتێبێكى به‌ ناونیشانى " كۆتایی مێژوو و دوایین پیاو The End of History and the Last Man بڵاو كرایه‌وه‌. له‌ رێى ئه‌م تێزه‌وه‌ فۆكۆیاما بانگه‌شه‌ى ئه‌وه‌ى كرد كه‌ ئیدى مێژوو برِیارى خۆیدا و چیتر هیچ ئایدیۆلۆجیایه‌كى دیكه‌ تواناى ئه‌وه‌ى نیه‌ كه‌ شان له‌ شانى لیبرال دیموكراسى بدات. ئیدى دونیا برِیاریدا كه‌ رووه‌ و دیموكراسى هه‌نگاو بنێ، به‌ تایبه‌ت كه‌ ئایدیۆلۆژیاى كۆمۆنیزمى ( شیوعیه‌ت ) به‌ رابه‌رایه‌تى یه‌كێتى سۆڤیه‌ت دواى نزیكه‌ى نیو سه‌ده‌ له‌ ململانێ له‌ گه‌ڵ به‌ره‌ى كه‌پیتاڵیزم ( سه‌رمایه‌دارى ) و دیموكراسى، بارگه‌ى خۆى پێچایه‌وه‌ و دۆرِانى خۆى له‌و ململانێیه‌ راگه‌یاند. ئه‌و تێزه‌ى فۆكۆیاما له‌ دوو ده‌یه‌ى رابردوو گفتوگۆى زۆرى له‌سه‌ركراوه‌، له‌ چه‌ندین دیمانه‌ و وتارى دیكه‌یدا، فۆكۆیاما روونكردنه‌وه‌ى زیاترى داوه‌ته‌ تێزه‌كه‌ى به‌ تایبه‌ت له‌ پرسى په‌یوه‌ست به‌ چه‌مكى كۆتایی مێژوو. ئه‌و ده‌ڵێ مه‌به‌ستى  له‌ كۆتایی مێژوو، ئاراسته‌ى رووداوه‌كانى مێژوو بووه‌ نه‌ك كۆتایى رووداوه‌كان. فۆكۆیاما ده‌ڵێ كه‌ تا ئێستاش باشترین مۆدێلى سیاسى له‌ دونیادا كه‌ به‌شێكى زۆرى وڵاتان هێشتا له‌ پێناوى پێ گه‌یشتنى تێ ده‌كۆشن و خه‌ونى پێوه‌ ده‌بینن، مۆدێلى دیموكراسى لیبرال و بازارِى كراوه‌ و ئازاده‌. ئه‌و ده‌پرسێ: ئایا له‌ ئێستادا هیچ مۆدێلێكى دیكه‌ هه‌یه‌ كه‌ شوێنى ئه‌و مۆدێله‌ى له‌ق كردبێ؟ پرسیارى زۆر كراوه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و مۆدێله‌ باشترینه‌ كه‌ ئه‌و كێشانه‌ چین كه‌ چه‌ند ساڵێكه‌ سیستمى سیاسى له‌ وڵاتانى دونیاى دیموكراس و نا دیموكراسدا به‌ ده‌ستیه‌وه‌ گیرۆده‌ن؟ فۆكۆیاما چه‌ند ساڵێكه‌ خۆى ته‌رخان كردووه‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ى وه‌ڵام بۆ ئه‌و پرسیاره‌. له‌م ساڵانه‌ى دوایی دوو كتێبى زۆر نایانى بلاو بوونه‌ته‌وه‌. یه‌كه‌میان ناونیشانى "بنچینه‌كانى سیستمى سیاسى له‌ ساته‌كانى پێش مرۆڤایه‌تى تا شۆرِشى فه‌ره‌نسى  The Origins of Political Order: From Prehuman Times to the French  هه‌ڵگرتووه‌ و له‌ ئایارى 2011 چاپ بووه‌،


 دووه‌میان ناونیشانى سیستمى سیاسى و پوكانه‌وه‌ى سیاسى: له‌ شۆرِشى پیشه‌سازییه‌وه‌ بۆ به‌ جیهانیبوونى دیموكراسى - Political Order and Political Decay: From the Industrial Revolution to the Globalization of Democracy  هه‌ڵگرتووه‌ وله‌ ئه‌یلولى 2014 بڵاو بۆته‌وه‌. ئه‌م دوو كتێبه‌ وه‌كو دوو به‌شى یه‌ك پرۆژه‌ كاریان له‌سه‌ر كراوه‌ كه‌ یه‌كه‌میان 608 لاپه‌رِه‌ و دووه‌میان 672 لاپه‌رِه‌یه‌. فۆكۆیاما ده‌ڵێ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ دووباره‌ نوسینه‌وه‌ى كتێبه‌كه‌ى هاورِێیى كۆچكردووى پرۆفیسیۆر سامویل هانتینگتن (2008-1927) ه‌ كه‌ له‌ ساڵى 1968به‌ ناونیشانى سیستمى سیاسى له‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ى له‌ گۆرِاندان Political order in changing societies  نوسى بووى. ئه‌و دوو كتێبه‌ نوێیه‌ى فۆكۆیاما مێژووى ده‌وڵه‌تدارى و سیستمى سیاسى له‌ دونیا لێك هه‌ڵده‌وه‌شێنێ و زانیارى زۆر گرنگ ده‌رباره‌ى پایه‌كانى سیستمى سیاسى چالاك ده‌خاته‌ روو، به‌ قوڵى ده‌چێته‌ نێو شارستانێتى چین و هیندستان و هه‌ڵوه‌سته‌ى جددى له‌ سه‌ر كه‌موكورِییه‌كانى سیستمى سیاسى له‌ ئه‌مریكاش ده‌كات. تیشك ده‌خاته‌ سه‌ر كێشه‌ى سیستمه‌ سیاسییه‌كانى وڵاتانى رۆژهه‌ڵات و كۆمه‌ڵگه‌ دواكه‌وتووه‌كان. خوێندنه‌وه‌ى ئه‌م دوو كتێبه‌ بۆ سیاسه‌تمه‌دارانى كوردستان و قوتابیانى به‌شى زانسته‌ سیاسییه‌كان زۆر پێویسته‌ به‌ تایبه‌ت كه‌ ئێمه‌ له‌ قۆناغى بونیادنانى داموده‌زگاكانى وڵاتى خۆمانین و به‌ره‌و ئاواكردنى ده‌وڵه‌تى خۆمان هه‌نگاو ده‌نێین. به‌نده‌ وه‌كو ئه‌ركێكى نیشتیمانى بۆ تیشك خستنه‌ سه‌ر خاڵه‌ جه‌وهه‌رییه‌كانى ئه‌و كتێبانه‌ به‌ تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى بۆ قۆناغى به‌ره‌و ده‌وڵه‌ت چوونى ئێمه‌ و له‌ پێناوى پته‌وكردنى بنه‌ماكانى سیستمى سیاسى وڵاتى خۆمان پێویستن، زنجیره‌ك وتار ده‌نووسم.

 له‌وێدا له‌ پاڵ خستنه‌ رووى كتێبه‌كان و گفتوگۆكانى فۆكۆیاما، هه‌ڵسه‌نگاندنێك بۆ دۆخى وڵاتى خۆمانیش ده‌كه‌ین و په‌نجه‌ له‌سه‌ر ئه‌و خاڵانه‌ داده‌نێین كه‌ پێویسته‌ كارى جددیتریان له‌سه‌ر بكرێ. ئه‌گه‌ر جارێ ته‌نیا له‌ كتێبى یه‌كه‌م بمێنینه‌وه‌، فرانك  گفتوگۆیه‌كى جددى ده‌رباره‌ى تیۆره‌كانى سه‌رهه‌ڵدانى ده‌وڵه‌ت ده‌كات و له‌ باسێكى فراوان به‌ ناونیشانى قۆناغى پێش ده‌وڵه‌ت، باس له‌ گریمانه‌كانى قۆناغى ژیانى سروشتى پێش سه‌رهه‌ڵدانى ده‌وڵه‌ت ده‌كات و ره‌خنه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك تیۆرى ئه‌و بواره‌ ده‌گرێ. خاسیه‌ته‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى عه‌شایه‌رى Tribal society ده‌خاته‌ به‌ر گفتوگۆ بۆ ئه‌وه‌ى له‌وێوه‌ ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌ى عه‌شایه‌رى له‌ یه‌ك جیا بكاته‌وه‌. له‌ چاپته‌رێكى دیكه‌دا دێته‌ سه‌ر باسى قۆناغى بونیاد نانى ده‌وڵه‌ت، له‌وێدا ده‌چێته‌ نێو شارستانێتى چین كه‌ به‌ لاى فۆكۆیاما به‌ چه‌ندین هه‌زار ساڵ له‌ پێش ئه‌وروپا، ده‌وڵه‌تى مۆدێرن له‌ چین له‌ دایك بووه‌. رووناكى  ده‌خاته‌ سه‌ر چه‌ندین قۆناغى مێژوویى له‌ شارستانێتى چین كه‌ پێشتر به‌و قۆڵى و فراوانیه‌ قۆناغه‌كانى بونیادنانى ده‌وڵه‌ت له‌ شارستانێتى چین باس نه‌كراون. دواتر دێته‌ سه‌ر ئه‌زموونى هیندستان وه‌كو شارستانێتیه‌كى دیكه‌ى گه‌وره‌ و ده‌وڵه‌مه‌ند له‌ مێژووى سیستمى سیاسى و ده‌وڵه‌تدارى. پاشان دێته‌ سه‌ر ئیسلام و سه‌رهه‌ڵدانى پێغه‌مبه‌ر موحه‌مه‌د درودى خواى له‌سه‌ر بێ كه‌ به‌ لاى فۆكۆیاما ده‌ورێكى یه‌كجار گه‌وره‌ و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ى له‌ مێژووى عه‌ره‌بدا هه‌یه‌. ئه‌و ده‌ڵێ پێش هاتنى ئیسلام به‌ هه‌زاران ساڵ هه‌رگیز عه‌ره‌ب له‌و ناوچه‌یه‌ خاوه‌ن ئه‌و هێزه‌ یه‌كگرتووه‌ نه‌بوون كه‌ ئیسلام له‌ رێى یه‌كخستنى گوتارى دینیه‌وه‌ ئه‌و هه‌موو تیره‌ و عه‌شیره‌ته‌ جیاواز و زۆر جار ناكۆك به‌ یه‌كانه‌ى یه‌ك خست و كۆمه‌ڵگا عه‌ره‌بییه‌كانى له‌ كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتووى عه‌شایه‌رییه‌وه‌ گه‌یانده‌ ئاستى ده‌وڵه‌تێكى یه‌كگرتووى ئیسلامى كه‌ سنووره‌كانى تا ئیسپانیا درێژ بۆوه‌. ئه‌م نمونانه‌ى فۆكۆیاما له‌ كتێبى یه‌كه‌مدا ده‌یانخاته‌ روو له‌ چوارچێوه‌ى باس كردنه‌ له‌ قۆناغى گواستنه‌وه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ى عه‌شایه‌رى بۆ ده‌وڵه‌تى مۆدێرن كه‌ سیستم و داموده‌زگا حوكم ده‌دات له‌ جیاتى په‌یوه‌ندى خوێن و بنه‌ما و په‌تى خزمایه‌تى و عه‌شایه‌رى. دێته‌ سه‌ر مێژوو و مۆدێلى حوكمرِانى له‌ ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانى و باس له‌ هه‌وڵه‌كانى ده‌وڵه‌تى مۆدێرن له‌و كۆمه‌ڵگه‌ عه‌شایه‌ریه‌ى ئه‌و سه‌رده‌م ده‌كات. نمونه‌ ده‌هێنێته‌وه‌ كه‌ چۆن عوسمانییه‌كان منداڵ و هه‌رزه‌كاره‌ مه‌سیحیه‌كانیان ده‌ستگیر ده‌كرد له‌ دواى شه‌رِه‌كانیان و ده‌یانهێنانه‌وه‌ ئیسته‌مبۆڵ و په‌روه‌رده‌یان ده‌كردن بۆ ئه‌وه‌ى ببنه‌ كه‌سى سه‌ربازى و ئیدارى و به‌ هۆى پچرِانى په‌یوه‌ندییان به‌ خێزانه‌كانیانه‌وه‌ بتوانن ئیداره‌ به‌ شێوه‌ى داموده‌زگایی به‌رێوه‌ ببه‌ن و گه‌نده‌ڵى نه‌كه‌ن و خزمه‌ت و سه‌روه‌تى وڵات بۆ خێزانه‌كانیان ئاراسته‌ نه‌كه‌ن. فۆكۆیاما ده‌ڵێ ئاسان نیه‌ مرۆڤ بتوانێ ده‌وڵه‌تى مۆدێرن به‌رِێوه‌ به‌رى كه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى قانون و داموده‌زگایی كار ده‌كات، چونكه‌ مرۆڤ له‌ بنه‌رِه‌تدا بونه‌وه‌رێكه‌ حه‌ز ده‌كات كه‌س و كار و هاورِێكانى خۆى خه‌ڵات بكات و ده‌رفه‌تى باشتریان بۆ برِه‌خسێنێ، بۆیه‌ ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام چاودێرى نه‌كرێ و سیستمێك نه‌بێ كه‌ داموده‌زگاكان بخاته‌ ژێر كۆنترۆڵ و چاودێرى یه‌كترى، هه‌میشه‌ ده‌وڵه‌ت قابیلیه‌تى ئه‌وه‌ى تێدایه‌ كه‌ به‌ره‌و ده‌وڵه‌تى میراتى Patrimonial state پاشه‌كشىَ بكات. چاپته‌رێكى دیكه‌ى ئه‌م كتێبه‌ ته‌رخان كراوه‌ بۆ رۆڵى قانون The rule of Law و تیایدا به‌ چرِى باس له‌ پێویستى بوونى قانون له‌ كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كات به‌ جۆرێك كه‌ تواناى سه‌پاندن و جێبه‌جێكردنى به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتدارانیش هه‌بێ. چایته‌ری دیكه‌ى ناوناوه‌ حكومه‌تى به‌رپرسیار Accountable government له‌وێشدا باس له‌ پێویستى بوونى سیستمى چاودێرى كردنى ده‌وڵه‌ت و چۆنیه‌تى به‌كار هێنانى هێزى ده‌وڵه‌ت ده‌كات له‌ خزمه‌تى كۆمه‌ڵگادا. ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیه‌ ته‌نیا له‌ سیستمه‌ دیموكراسییه‌كان هه‌یه‌ كه‌ حكومه‌ت به‌رپرسیاره‌ به‌رامبه‌ر به‌ هاوڵاتى له‌ رێى كۆمه‌ڵێك كه‌ناڵه‌وه‌. دوایین چاپته‌رى ئه‌م كتێبه‌شى ته‌رخان كردووه‌ بۆ گه‌رِان به‌ دواى تیۆرى پێشكه‌وتنى سیاسى و له‌وێدا بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌م كتێبه‌ ببه‌ستێته‌وه‌ به‌ كتێبى دووه‌مى، سه‌ره‌تایه‌كى گرنگ ده‌رباره‌ى سیستمى سیاسى و پێشكه‌وتنى سیاسى و پوكانه‌وه‌ى سیستمى سیاسى ده‌كات. له‌ وتارى داهاتوو، به‌ قوڵى هه‌ڵوه‌سته‌ له‌سه‌ر سێ ره‌گه‌زه‌ سه‌ره‌كییه‌كى سیستمى سیاسى ده‌كه‌ین كه‌ له‌م كتێبه‌دا له‌ چوارچێوه‌ى سێ چاپته‌رى جیاواز شوێنیان كراوه‌ته‌وه‌ كه‌ له‌سه‌ره‌وه‌ به‌ خێرایی ئاماژه‌یان بۆ كرا كه‌ بریتین له‌ ده‌وڵه‌ت، رۆڵى قانون و حكومه‌تى به‌رپرسیار. ئه‌م زنجیره‌ وتاره‌ به‌رده‌وامى هه‌یه‌...
* ئه‌مه‌ وتاری یه‌که‌می زنجیره‌یه‌ک وتاره‌و بۆ رۆژنامه‌ی خه‌بات نوسراون. ئه‌م وتاره‌ رۆژی 18 ی دیسه‌مبه‌ری 2014 له‌ لاپه‌ره‌ 11 ی کارباری سیاسی بڵاو بۆته‌وه‌.

Sunday 14 December 2014

ئاماژه‌كانى گه‌نده‌ڵى و راپۆرته‌كانى شه‌فافیه‌تى نێوده‌وڵه‌تى
 
هێمن میرانى*

ساڵانه‌ رێكخراوێكى نا حكومى نێوده‌وڵه‌تى به‌ ناوى شه‌فافیه‌تى نێوده‌وڵه‌تى Transparency International كه‌ باره‌گاى سه‌ره‌كى له‌ (به‌رلین)ه‌ راپۆرتێك بڵاو ده‌كاته‌وه‌ و تیایدا ژماره‌یه‌كى زۆرى وڵاتانى دونیا له‌ رووى تێگه‌یشتن له‌ ئاستى گه‌نده‌ڵى له‌ كه‌رتى گشتیدا ریز به‌ند ده‌كات. به‌شێك له‌ میدیاكانى دونیا به‌ گشتى و میدیاكانى كوردستان به‌ تایبه‌ت به‌رده‌وام ده‌كه‌ونه‌ هه‌ڵه‌ى گه‌وره‌ له‌ كاتى راپۆرت نوسین ده‌رباره‌ى ئه‌و راپۆرته‌ ساڵانه‌ى ئه‌و رێكخراوه‌ و وه‌كو پۆلێنبه‌ندى له‌ گه‌نده‌ڵترینه‌وه‌ تا پاكترین وڵاتى دونیا ئاماژه‌ بۆ ئه‌و راپۆرته‌ ده‌كه‌ن. له‌ كاتێك ئه‌م راپۆرته‌ وه‌كو له‌ ناوه‌كه‌یدا دیاره‌ كه‌ بریتیه‌ له‌ پێرِستى تێگه‌یشتنى گه‌نده‌ڵى Corruption Perception Index ئاماژه‌یه‌ بۆ تێرِوانینى پیاوانى كار و ده‌سته‌بژێرى وڵاته‌كان ده‌رباره‌ى گه‌نده‌ڵى له‌ كه‌رتى گشتیدا. هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندى به‌ سروشتى دیارده‌ى گه‌نده‌ڵیه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ تواناى پێوانه‌كردنى له‌ ده‌ره‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌و رێكخراوه‌ و هه‌ر داموده‌زگایه‌كى دیكه‌یه‌. ئه‌و وتاره‌ روناكى ده‌خاته‌ سه‌ر گه‌نده‌ڵى و ئه‌و راپۆرته‌ و چۆنیه‌تى ئاماده‌كردنى و هه‌ندێ لایه‌نى گرنگ كه‌ بۆ تێگه‌یشتن له‌ دیارده‌ى گه‌نده‌ڵى و پۆڵێنبه‌ندیه‌ ساڵانه‌كه‌ى شه‌فافیه‌تى نێو ده‌وڵه‌تى پێویستن.
 
گه‌نده‌ڵى چیه‌؟
گه‌نده‌ڵى وه‌كو دیارده‌یه‌كى نێو زانسته‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان یه‌ك پێناسه‌ى تایبه‌ت و برِاوه‌ و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ى نیه‌. زانایانى سیاسه‌ت له‌ گۆشه‌ نیگایه‌ك و قانون زان و مرۆڤناس و ئابوریناس و كۆمه‌ڵناس له‌ گۆشه‌ نیگاى دیكه‌وه‌ سه‌یرى ده‌كه‌ن و پێناسه‌ى ده‌كه‌ن. بۆ ئه‌وه‌ى خوێنه‌ر سه‌رقاڵ نه‌كه‌ین به‌و كێشمه‌كێشه‌ نه‌برِاوه‌ و یه‌كلانه‌كراوه‌ییه‌ى له‌ نێو لێكۆڵه‌رانى ئه‌م بواره‌دا هه‌یه‌، پشت ده‌به‌ستین به‌ پێناسه‌یه‌كى گشتگیر كه‌ رێكخراوى شه‌فافیه‌تى نێوده‌وڵه‌تى و بانكى نێوده‌وڵه‌تى و به‌شێكى زۆرى لێكۆڵه‌ران به‌ پێناسه‌یه‌كى باشى ده‌زانن كه‌ بریتیه‌ له‌ " خراپ به‌كارهێنان و سوود وه‌رگرتن له‌ ده‌سه‌ڵات و سه‌روه‌تى نیشتیمان بۆ قازانجى تاكه‌ كه‌سى یان قازانجى تایبه‌تى بۆ كه‌سى لاده‌ر یان هه‌ر گروپ و ده‌زگایه‌ك كه‌ له‌ بنه‌رِه‌تدا ئه‌و ده‌سه‌ڵات و سامانه‌ى به‌ تایبه‌ت بۆ نه‌خراوه‌ته‌ خزمه‌ت". له‌ به‌ر رۆشنایی ئه‌م پێناسه‌یه‌ لێكۆڵه‌رانى بوارى گه‌نده‌ڵى باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ گه‌نده‌ڵى ته‌نیا بریتى نیه‌ له‌ دزینى پاره‌ و سامانى نیشتیمان وه‌كو ئه‌وه‌ى خه‌ڵك به‌ گشتى تێى ده‌رِوانن، به‌ڵكو گه‌نده‌ڵى كۆمه‌ڵێك فۆرم و شێوه‌ى هه‌یه‌ كه‌ له‌ وڵاتانى دونیادا به‌ شێوه‌ى جۆراوجۆر به‌ گوێره‌ى بارودۆخه‌ كۆمه‌ڵایه‌تى و سیاسى و قانونى و ئابوریه‌كه‌ى خۆى نمایش ده‌كات. به‌ گشتى له‌و وڵاتانه‌ى داموده‌زگاى ده‌وڵه‌ت لاوازن و ناتوانن كاروبارى وڵات و هاوڵاتیان به‌ رێك و دروستى رابپه‌رِێنن، گه‌نده‌ڵى له‌وێدا گه‌را داده‌نێ و ته‌شه‌نه‌ ده‌كات. هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر به‌ شێوازێكى دیكه‌ قسه‌ بكه‌ین، بۆ ئه‌وه‌ى شه‌رِى گه‌نده‌ڵى بكرێ، ده‌بێ داموده‌زگا هه‌بێ كه‌ كار بكات و به‌رگرى له‌ خۆى بكات. ده‌بێ حكومه‌ت هه‌بێ كه‌ رێگه‌ نه‌دات كارمه‌نده‌كانى له‌ به‌رپرسه‌ باڵاكانه‌وه‌ بگره‌ تا به‌رپرس و كارمه‌نده‌كانى خواره‌وه‌ ده‌سه‌ڵات و سه‌روه‌ته‌كه‌ى بۆ قازانجى تایبه‌تى خۆیان ئاراسته‌ بكه‌ن. هه‌ڵبه‌ت ره‌نگه‌ ئه‌و پرسیاره‌ لێره‌ بكرێ، باشه‌ ئه‌ى حكومه‌ت چیه‌؟ ئه‌ى حكومه‌ت له‌و خه‌ڵكه‌ پێك نه‌هاتووه‌؟ دیاره‌ وه‌ڵامدانه‌وه‌ى ئه‌و پرسیاره‌ نوسین و گفتوگۆى درێژى ده‌وێ، ئه‌گه‌ر به‌ كورتى تیشكى بخه‌ینه‌ سه‌ر، حكومه‌ت بریته‌ له‌ خه‌ڵك و داموده‌زگاكانى كه‌ به‌ په‌یوه‌ندییه‌كى ئاڵۆز و تێك ئاڵاو به‌یه‌كه‌وه‌ به‌ستراونه‌ته‌وه‌ و كۆمه‌ڵێك قانون و رێنمایی و رێسا په‌یوه‌ندییه‌كانى نێوانیان و ده‌سه‌ڵاته‌كانیان رێك ده‌خات و سنوور بۆ كاره‌كانى یه‌كترى و به‌رپرسیارێتى و لێپرسینه‌وه‌ داده‌نێ. لێره‌وه‌ تێ ده‌گه‌ین كه‌ حكومه‌ت به‌ ته‌نیا بریتیه‌ نیه‌ له‌ خه‌ڵكه‌كانى ناوى، به‌ڵكو ئه‌و خه‌ڵكانه‌ زیاتر كاروباره‌كانى به‌رێوه‌ ده‌به‌ن كه‌ به‌ كۆمه‌ڵێك قانون و رێساوه‌ رێكخراون. ئه‌گه‌ر حكومه‌ت وه‌كو ده‌زگاى جێبه‌جێ كردن سه‌یر بكه‌ین، له‌ ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و ده‌زگایه‌، داموده‌زگاى دیكه‌ هه‌ن وه‌كو پارله‌مان و ده‌زگاكانى چاودێرى و لێپرسینه‌وه‌ كه‌ خۆیان له‌ داواكارى گشتى و ده‌سته‌كانى ده‌ستپاكى و دژه‌ گه‌نده‌ڵى و چاودێرى دارایی و چه‌ندین كه‌ناڵ و ده‌زگاى دیكه‌ى حكومى و نا حكومى وه‌كو رێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى و میدیا هه‌ن كه‌ چاودێرى ده‌زگاى جێبه‌جێكردن ده‌كه‌ن و هه‌موویان به‌ یه‌كه‌وه‌ پرۆسه‌یه‌كى ئاڵۆز به‌رِێوه‌ده‌به‌ن. له‌ پاڵ ئه‌وانیش ده‌زگایه‌كى دیكه‌ى گرنگ هه‌یه‌ كه‌ پێى ده‌گوترێ ده‌زگاى دادوه‌رى كه‌ خۆى له‌ دادگاكان ده‌بینێته‌وه‌ كه‌ حكومى قانون به‌سه‌ر هه‌مووان به‌ یه‌كسانى جێ به‌جێ ده‌كات و دادوه‌رى له‌ نێو خه‌ڵك ده‌كات. هه‌ر یه‌ك له‌م ده‌زگایانه‌ پێویسته‌ سه‌ربه‌خۆ و كارا بن و به‌ گوێره‌ى قانونى خۆیان كار بكه‌ن و له‌ یه‌كتر جیابن و یه‌كتریش ته‌واو بكه‌ن. بوون و كارایی و په‌یوه‌ندى نێوان ئه‌و داموده‌زگایانه‌یه‌ ده‌رفه‌ت بۆ چه‌ندێتى و قه‌باره‌ى گه‌نده‌ڵى له‌ هه‌ر وڵاتێك ده‌كاته‌وه‌. ئه‌و ده‌زگایانه‌ چه‌نده‌ كارا و چالاك و به‌هێز بن، ئه‌وه‌نده‌ بوارى گه‌نده‌ڵى گه‌وره‌ و فراوان كه‌م ده‌بێته‌وه‌، ئه‌مه‌ به‌ پێچه‌وانه‌كه‌شى راسته‌. تا ئێستا له‌ هێچ شوێنێكى دونیا مۆدێلێكى چاره‌سه‌ركردنى گه‌نده‌ڵى نیه‌ كه‌ بتوانرێ وه‌كو ده‌رمان بدرێته‌ ده‌وڵه‌ته‌ نه‌خۆشه‌كان، هه‌ر ده‌وڵه‌ته‌ و هه‌وڵ ده‌دات به‌ گوێره‌ى دۆخى تایبه‌تى كۆمه‌ڵگه‌ى خۆى و له‌ به‌ر رۆشنایی پێداویستى داموده‌زگاكان و شه‌رِى كه‌مكردنه‌وه‌ و نه‌هێشتنى گه‌نده‌ڵى ده‌كات.
 
ئه‌م وتاره‌ له‌ خه‌بات بڵاو بۆته‌وه‌
چۆن پێوانه‌ى گه‌نده‌ڵى ده‌كرێ؟
گه‌نده‌ڵى دیارده‌یه‌كه‌ به‌ نهێنى ئه‌نجام ده‌درێ، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له‌ وڵاتێكدا به‌رپرسه‌ سیاسییه‌كانى ئه‌وه‌نده‌ بێ باك بن و به‌ هۆى لاوازى داموده‌زگاكانى ده‌وڵه‌ته‌وه‌ به‌ ئاشكرا ده‌سه‌ڵات و سه‌روه‌رتى وڵات و پێگه‌ى خۆیان بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردنى خۆیان و كه‌س وكاریان و دۆست و حزب و گروپه‌كانیان به‌كار بێنن، هێشتا پێوانه‌كردنى ره‌فتارى ئه‌وان نابێته‌ پێوه‌رى راسته‌قینه‌ بۆ گه‌نده‌ڵى له‌و وڵاته‌. چونكه‌ نهێنى بوون خۆى سروشتى تایبه‌تى دیارده‌كه‌یه‌ و به‌رده‌وام خه‌ڵكانێك هه‌ن له‌ تاریكیدا و له‌ ده‌ره‌وه‌ى چاوى خه‌ڵك و داموده‌زگاكان هه‌وڵى ئه‌نجامدانى گه‌نده‌ڵى ده‌ده‌ن. تا ئێستا هیچ ده‌زگایه‌كى تایبه‌تى ئه‌م بواره‌ یان هیچ توێژه‌رێك نه‌یتوانییووه‌ پێوه‌رێك بۆ پێوانه‌كردنى ئه‌م دیارده‌یه‌ بدۆزێته‌وه‌، هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ كارێكى مه‌حاڵه‌. بۆیه‌ تا ئێستا راپۆرته‌ ساڵانه‌كانى شه‌فافیه‌تى نێوده‌وڵه‌تى به‌ به‌ربڵاوترین ئاماژه‌ى پێوانه‌كردنى تێرِوانینى خه‌ڵكى پسپۆرِ و پیاوانى كار بۆ گه‌نده‌ڵى له‌ كه‌رتى گشتى وڵاتى خۆیان داده‌ندرێ. ئه‌گه‌ر سه‌یرى رێبازى توێژینه‌وه‌ى ئه‌و رێكخراوه‌ بكه‌ین كه‌ راپۆرته‌كه‌ى له‌سه‌ر ئه‌نجام ده‌دات، له‌ ساڵى 2012 ه‌وه‌ گۆرِانى بنه‌رِه‌تى به‌سه‌ر شێوازى كۆكردنه‌وه‌ و لێكدانه‌وه‌ى داتا كۆكراوه‌كان هاتووه‌ به‌ جۆرێك رێكخراوه‌كه‌ خۆى رایگه‌یاندووه‌ كه‌ راپۆرته‌كانى پێش 2012 ناتوانرێ به‌راورد بكرێن به‌ 2012 و دواتر.
 
Transparency International

 له‌ 2012و 2013و 2014 و بۆ له‌مه‌ولاش، رێكخراوه‌كه‌ به‌ پیشت به‌ستن به‌ داتاى لۆكاڵى كه‌ پێویسته‌ له‌ لایه‌ن هه‌ندێ رێكخراوى خاوه‌ن پێگه‌ و متمانه‌ى نێوده‌وڵه‌تى كۆكرابنه‌وه‌، راپۆته‌كانى خۆى دروست ده‌كات. بۆ ئه‌وه‌ى هه‌ر وڵات و هه‌رێمێك بخرێته‌ نێو ریزبه‌ندى راپۆرته‌ ساڵانه‌كانى شه‌فافیه‌تى نێوده‌وڵه‌تى، به‌ لایه‌نى كه‌م پێویسته‌ له‌ لایه‌ن سێ رێكخراوى ناسراو و چالاكه‌وه‌ داتا ده‌رباره‌ى ئاستى چالاكى كه‌رتى گشتى و گه‌نده‌ڵى تیایدا كۆبكرێته‌وه‌، تا ئه‌و رێكخراوه‌ بتوانێ بیخاته‌ نێو پۆلێن به‌ندییه‌كه‌وه‌. پاش لێكدانه‌وه‌ى داتا كۆكراوه‌كان، كه‌ وه‌كو ئاماژه‌ى پێدرا تێرِوانینى شاره‌زا و ده‌سته‌بژێرو پیاوانى كارى هه‌ر وڵاتێكه‌ ده‌رباره‌ى گه‌نده‌ڵى له‌ كه‌رتى گشتیدا، رێكخراوه‌كه‌ له‌ 100 تا سفر خاڵ ده‌داته‌ ده‌وڵه‌ته‌كان. ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ى له‌ 100 ه‌وه‌ نزیك بێ، كه‌مترین تێرِوانینى خراپى ده‌رباره‌ى گه‌نده‌ڵى له‌ كه‌رتى گشتى له‌سه‌ره‌ و به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ى له‌ سفره‌وه‌ نزیك بێ زۆرترین تێرِوانینى ده‌رباره‌ى گه‌نده‌ڵى له‌ كه‌رتى گشتى له‌سه‌ره‌.


 ئه‌گه‌ر سه‌یرى راپۆرته‌كه‌ى 2014 بكه‌ین كه‌ 175 ده‌وڵه‌ت و هه‌رێمى دونیاى له‌ خۆ گرتووه‌، ده‌ خراپترین ده‌وڵه‌تى دونیا كه‌ كه‌رتى گشتیان وه‌كو كه‌رتێكى گه‌نده‌ڵ سه‌یر ده‌كرێ بریتن له‌ ( سۆماڵیا و كۆریاى باكور له‌ ریزبه‌ندى 174 هاتوون و ته‌نیا 8 له‌ سه‌دیان وه‌رگرتووه‌، سودان ریزبه‌ندى 173 و ته‌نیا 11 خاڵ له‌ سه‌دى وه‌رگرتووه‌، ئه‌فغانستان ریزبه‌ندى 172 و ته‌نیا 12 خاڵ له‌ سه‌دى وه‌رگرتووه‌، باشورى سودان ریزبه‌ندى 171 و ته‌نیا 15 خاڵ له‌ سه‌دى وه‌رگرتووه‌، عێراق ریزبه‌ندى 170 و ته‌نیا 16 له‌ سه‌دى وه‌رگرتووه‌، توركمانستان ریزبه‌ندى 169 و ته‌نیا 17 خاڵ له‌ سه‌دى وه‌رگرتووه‌، ئۆزبه‌كستان و لیبیا و ئه‌ریتریا ریزبه‌ندى 166 یان وه‌رگرتووه‌ و ته‌نیا 18 خاڵ له‌ سه‌دیان وه‌رگرتووه‌). له‌ به‌رامبه‌ردا، ده‌ باشترین وڵاتانى دونیا كه‌ كه‌رتى گشتیان كه‌مترین تێرِوانینى گه‌نده‌ڵى له‌سه‌ره‌ بریتین له‌ ( دانیمارك ریزبه‌ندى یه‌كه‌م و 92 له‌ سه‌د، نیوزیله‌ندا ریزبه‌ندى دووه‌م و 91 له‌ سه‌د، فینله‌ندا ریزبه‌ندى سێیه‌م و 89 له‌ سه‌د، سوید ریزبه‌ندى چواره‌م و 87 له‌سه‌د، نه‌رویج و سویسرا ریزبه‌ندى پێنجه‌م و 86 له‌ سه‌د، سینگاپورا ریزبه‌ندى حه‌وته‌م و 84 له‌ سه‌د، هۆڵه‌ندا ریزبه‌ندى هه‌شته‌م و 83 له‌ سه‌د، لۆكسمبۆرگ ریزبه‌ندى نۆیه‌م و 82 له‌ سه‌د، كه‌نه‌دا ریزبه‌ندى 10 و 81 له‌ سه‌د). هه‌ڵبه‌ت ئه‌و راپۆرته‌ به‌ وڵاتان ناڵێ چى بكه‌ن و چى نه‌كه‌ن، بۆیه‌ پێویست وایه‌ وڵاتان وه‌كو ئاماژه‌ى گرنگ بۆ به‌خۆداچوونه‌وه‌ و كاركردن بۆ به‌هێزكردنى كه‌رتى گشتى و شه‌رِى راسته‌قینه‌ى گه‌نده‌ڵى سوود له‌و راپۆرتانه‌ وه‌ربگرن.
 
تێبینى: خوێنه‌ر بۆ زانیارى كۆكردنه‌وه‌ ده‌رباره‌ى ریزبه‌ندى وڵاتانى دیكه‌ و راپۆرته‌كانى پێشووى شه‌فافیه‌تى نێوده‌وڵه‌تى ده‌توانێ سه‌ردانى سایتى رێكخراوه‌كه‌ بكات به‌م ناونیشانه‌: <http://www.transparency.org/>

·    كاندیدى دكتۆرا له‌ بوارى حوكمرِانى له‌ زانكۆى لێسته‌رى ئینگلیزى
......................................................
ئه‌م وتاره‌ رۆژی 14 ی دیسه‌مبه‌ری 2014 له‌ لاپه‌ڕه‌ 11 ی رۆژنامه‌ی خه‌بات بڵاو بۆته‌وه‌

دیوانی وه‌زاره‌تی ناوخۆ: ئەو شوێنانەی کامێرای 'پۆینت تو پۆینت'یان تێدایە 90% رووداوی هاتووچۆ تێیاندا کەمبووەتەوە

به‌ڕێوه‌به‌ری گشتیی دیوانی وه‌زاره‌تی ناوخۆی هەرێمی کوردستان دەڵێت، "زۆرینەی تاوان و دزیکردنەکان بە ماتۆڕسکیلی بێ سەرەتا ئەنجام دەدرێن&...