دەربارەی پرسی چاکسازی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی

هێمن میرانی

گەندەڵی لە کوردستان بۆتە هەڕەشەیەکی جددی و پێویستی بەوە نیە چیتر قسە لە سەر بوون و نەبوونی بکرێ. گەندەڵی بۆتە تۆڕ و سەدان پلەدار و باڵا دەست بەرژەوەندییان لە گەڵ تۆڕەکانی گەندەڵی تێکەڵ کردووە. لە بەر ئەوە شەڕی گەندەڵی ئاسان نیە ئەگەر ئیرادەیەکی سیاسی راستەقینە پشتگیری نەکات.

ئەو کۆبوونەوەیەی چەند رۆژی رابردووی بەشێک لە ناوەندەکانی بڕیار و دەزگاکانی چاودێری کوردستان کە سەرۆکی هەرێم و حکومەت و دەستەی نەزاهە و هەندێ پارلەمانتار و دەزگاکانی چاودێری بۆ پرسی چاکسازی کرا کارێکی باشە بۆ ئامانجی سەرەتایی. بەڵآم بۆ ئەوەی شەڕی گەندەڵی و پرۆسەی چاکسازی وەکو کارتی سیاسی لە دژی یەکتری و بۆ ئەوەش کە نەکرێنە ئامرازی لابردنی سەرنجی خەڵک لە سەر نان و کێشە بنەڕەتییەکان، بەندە ئەم پێشنیارانەی خوارەوە، وەکو کەسێکی ئەکادیمی کە چەند ساڵە لەم بوارە توێژینەوە دەکەم، دەخەمە بەردەست بەڕێزتان و ئەوانەی خەمی ئەم پرۆسەیانە:

１-  تا ئێستا چاکسازی و شەڕی گەندەڵی وەکو کارتی سیاسی بەکارهێنراوە نەک وەکو پرۆسەیەکی دامودەزگایی نیشتیمانی بۆ بونیادنانی حکومەتێکی وەڵامدەرەوە و چالاک Responsive government، هەندێ حزبی سیاسی لە دژی حزبەکانی دەسەڵات ئەو دروشمانەیان هەڵگرتووە و حزبەکانی دەسەڵاتیش بۆ وەڵامدانەوەی ئەوان و لابردنی سەرنجی خەڵک لەسەر کێشە بنەڕەتییەکان ناوە ناوە باسی چاکسازی دەکەن. بۆیە لە سەرەتادا دەبێ چاکسازی و دژایەتی گەندەڵی بکرێتە بنەمایەک لە بنەماکانی رێکەوتنی سیاسی نێوان حزبەکان کە دامودەزگاکانی هەرێمی لەسەر بونیاد بنرێتەوە. بە بێ بوونی رێکەوتنی نیشتیمانی و هاوپەیمانیەتی لە نێوان حزبەکان و دامەزراوەکانی دەوڵەت و کۆمەڵی مەدەنی و میدیا، باسکردن لە گەندەڵی و چاکسازی لە دۆخی هاوشێوەی کوردستان تەنیا قسەی بێ کار و سەندنەوەی پڕۆژەیە لە عەلی بۆ ئەوەی بدرێ بە زەید.

２-  بۆ دەبێ رێکەوتن لە نێوان حزبەکان بکرێ چونکە حزب لە کوردستان لە دامەزراوەکانی دەوڵەت بەهێزترە. ئەو کێشەیە لەو کۆمەڵگانەی دوای شەڕ Post-war or post-conflict societies  بە فۆرمی جۆراوجۆر هەن و دامەزراوەی نا رەسمی وەکو حزب و خێڵ و گروپی بەرژەوەندی شوێنی دامەزراوە لەرزۆکەکانی دەوڵەت Fragile public institutions دەگرنەوە. لە کوردستان ئەگەر حزبەکان لەسەر چاکسازی رێکنەکەون، هیچ ئەنجامێکی گەورە بەدەست نایەت چونکە هیچ حزبێک ئامادە نیە لایەنگر و بەرپرسە گەندەڵەکانی خۆی سزا بدات کە دەزانێ دەبێتە هۆی کاردانەوە و رەنگە کاریگەری لەسەر شیرازەی حزبەکە و لایەنگرەکانی هەبێ. رێکەوتنێکی نیشتیمانی لە نێوان حزبەکان پێویستە کە تیایدا بەڵێن بدرێ کە دەست لە کاروباری حکومەت و دامەزراوە دەوڵەتییەکان هەڵدەگرن و رێگە دەدەن دامەزراوەکان پەیڕەوی یاسا و رێنماییەکان بکەن و ریزپەڕی بۆ کەس نەمێنێ. لە بیر نەکەن لە کوردستان بەرپرسە حزبییەکان بوونەتە خاوەن پارێزبەندی( ئەگەر وشەیەکی کوردی باشتر هەیە تکایە پێم بڵێن) (حصانة impunity ) و دادگا و پۆلیس ناتوانن دەستیان بۆ ببەن، بە بێ رێکەوتنی سیاسی نێوان حزبەکان ئەم پارێزبەندییە ناشکێندرێ.

３-  دامەزراوەکانی چاودێری لە کوردستان لە دەستەی نەزاهە و دیوانی چاودێری دارایی و دەسەڵاتی دادوەری و داواکاری گشتی دەبێ لەسەر بنەمای لێهاتوویی دابڕێژرێنەوە بە جۆرێک ئینتیمای حزبی پێوەر نەبێ بۆ پلە وەرگرتن و لێسەندەنەوە. ئەو پرۆسەیە بە هێمنی و لەسەرەخۆیی دەستی پێکردووە. بەڵام چونکە حزب زۆر زاڵ و بە دەسەڵاتە لە کوردستان، ئەو دامەزراوانە بە بێ پشتگیری بەرپرسە باڵاکانی حزبەکان، کە خۆیان بەشی گەورەی کێشەی گەندەڵیان بەردەکەوێ، ناتوانن کارا بن و بێلایەنانە کار بکەن. خۆشحاڵم کە سەرۆکی دەستەی نەزاهە دەڵێ بەڕێز سەرۆکی هەریم پێی گوتووە کە دەست لە کەس نەپارێزن، بەڵام ئایا ئەمە بە کردار دەکرێ، وەکو واقیع کارێکی یەکجار زەحمەتە.

４-  ئێمە لە هەرێمی کوردستان دەبێ سەرەتا لەوە بگەین کە گەندەڵی چۆن دەناسین، ئایا تەنیا کەسێک زەویەکی گشتی داگیر دەکات، یان پۆستەکەی خۆی بۆ بە فیڕۆدانی سامانی گشتی لە دائیرەیەکی دەوڵەت بەکاردەهێنێ پێی دەڵین گەندەڵی یان لە بنەڕەتدا ئەو پرۆسەیەی لە چەند ساڵی رابردوو لە کوردستان کارمەندانی دەوڵەتی پێ دامەزراوە کە لەسەر بنەمای تەزکیەی حزبی بووە کە خەڵکێک قەبوڵ کراوە و خەڵکێک لەسەر بنەمای ئینتیمای سیاسی بێ بەش. ئەو پرۆسەیەی کە پارەی دەوڵەت بە نهێنی تەرخان دەکات بۆ میدیای حزبی و سێبەر، ئەو پرۆسەیەی کە پلەی باڵا بە خەڵک دەدات لەسەر بنەمای پەیوەندی خێزانی بە بێ رەچاوکردنی لێهاتوویی و سی ڤی. ئێمە چۆن لەم پرۆسانە دەڕوانین؟ ئەمانە هەموویان فۆرمی مەترسیداری گەندەڵی سیاسین و هەرێمی کوردستان و ئەزموونی خۆ حوکمڕانیان هێنایە ئەو ئاستەی ئەمڕۆ کە متمانە تا ئەندازەیەکی مەترسیدار لە نێوان خەڵک و دەسەڵات نەماوە. ئەم پرسانە دەبێ لە دانیشتینەکانی حزب و لایەن و بەرپرسەکانی دەوڵەت بە کراوەیی باس بکرێن.

５-  نابێ تەنیا بۆ میدیا و راکێشانی سەرنجی خەڵک باس لە چاکسازی بکرێ و خەڵک وا جۆش بدرێ کە بە دوو سێ مانگ یان ساڵ کوردستان دەبێتە دانیمارک! و ئیدی گەندەڵی کۆتایی دێ! سیاسییەکان و حزبەکان دەوری خراپیان لە بەرزکردنەوەی ئاستی چاوەڕوانییەکان expectationی خەڵک هەبووە لە ساڵانی رابردوو لە کاتێک بە کردار ئەم پرۆسانە لە بەردەم دەیان ئاستەنگی سیاسی و ئیداری و دارایی و قانونیدان و کاتی زۆریان دەبێ بۆ ئەوەی ئاکامەکانیان دەرکەون. بۆیە ستراتیجیەتی نیشتیمانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دەبێ بنووسرێ بە رێکەوتنی نێوان حزبەکان و دامەزراوە دەوڵەتییەکانی وەکو پارلەمان و سەرۆکایەتی هەرێم و حکومەت و دەسەڵاتی دادوەری و دامەزراوەکانی چاودێری.

６-  ئەو کۆبوونەوانەی ئێستا بۆ ئەوە گرنگن کە سنوورێک بۆ خەڵک دابندرێ چونکە لە دۆخی شەڕدا قانون و سیستم و ئیدارە لاواز دەبن، بە تایبەت لە دۆخی وەکو کوردستاندا کە خۆی پرۆسەی لێپرسینەوە و بە سزا گەیاندن تا ئاستی سفر لاواز بووە. دەنا لە وڵاتێک کە پارلەمان پەکخرابێ و کەس نەبێ چاودێری حکومەت و بەرپرسەکانی بکات، هیچ جۆرە سیستمێک بۆ چاودێری دەسەڵاتی جێبەجێکردن نەبێ و بنەماکانی دەستپاکی کە بریتین لە چاودێری Monitoring و لێپرسینەوە Accountability و روونێتی transparency  بوونیان نەبێ، چ مانایەکی هەیە حکومەتێک کە خۆی و بەرپرسەکانی بەشێکن لە تۆری گەندەڵی، ببنە رێبەری پرۆسەی چاکسازی!.  بۆیە ئەو پرۆسەیەی ئێستا تەنیا بۆ دۆخی کاتی گرنگە کە رێگە لەو تاڵانی و بەفیڕۆدانە بگرێ کە بۆتە نۆرم و هەر کەس لە شوێنی خۆی دەستی پێکردووە. دەنا بە بێ ئیرادەی راستەقینەی سیاسی Political will  و رێکەوتنی سیاسی و بوونی ستراتیجیەتێکی نیشتیمانی بۆ شەڕی گەندەڵی و بوونی دامەزراوەی چاودێری بێلایەن و بە دەسەڵات کە پشتگیری حزبەکان و کەسە بەهێزەکانیان لە پشت بێ، ئەم قسانەی ئێستاش وەکو پڕۆژەکانی پێشوو تەنیا وەکو وشە دەچنە مێژووەوە.

７-  یەک هۆشداری دەمەوێ لە کۆتاییدا بیدەمەوە دەسەڵاتدار و حزبەکانی کوردستان لە بارەی مەترسی گەورە و درکپێنەکراوی گەندەڵی ئەویش ئەوەیە کە گەندەڵی هۆکاری لاوازبوونی متمانەی نێوان ئێوە و خەڵک، گەندەڵی هۆکاری نەمانی ئینتیمایە بۆ وڵات، گەندەلی ئەو مەترسییەیە کە لە داعش گەورەترە و خەڵک ناچار دەکات پەنا بۆ هەموو شتێک بەرێ بە داعشیشەوە بۆ ئەوەی ئێوە لە شانۆی سیاسی دوور بخاتەوە کە باکتان نەماوە بە ژیانی خەڵک و سامانی نیشتیمانی و ئایندەی کەس. تکایە لە بیر نەکەن کە داعش نەیتوانی کوردستان بڕوخێنێ، بەڵام گەندەڵی دەتوانێ.

لە ئایندەیەکی نزیک سیمینارێک لەم بارەیەوە پێشکەش دەکەم و لینکەکەتان بۆ دادەنێم..

وێنە: نوێترین کۆبوونەوەی سەرۆکی هەرێم و هەندێ لە ناوەندەکانی بڕیار و چاودێری لە کوردستان دەربارەی پرسی چاکسازی، وێنەکە لە سایتی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان وەرگیراوە